1848 in Baden, Duitse Bond, Zwitserland en Frankrijk
11 oktober 2023
Vlakbij het plaatsje Eigenbrakel in de provincie Waals-Brabant (België) staat de Leeuw van Waterloo. Het monument is gemaakt in opdracht van Koning Willem I (1772-1843) van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. België maakte tot 1831 deel uit van dit Koninkrijk. Het monument herdenkt de laatste veldslag (18 juni 1815) van de geallieerden tegen Napoleon.
Na het Congres van Wenen(1814-1815) leken de rust en het ancien régime hersteld. De Heilige Alliantie van Oostenrijk, Rusland en Pruisen (gesloten op 26 september 1815) bewaakte de orde en smoorde revolutionaire en democratische bewegingen in de kiem.
De Oostenrijkse Minister van Buitenlandse Zaken Klemens von Metternich (1779-1859) was tot 1848 de drijvende kracht achter deze alliantie. Von Metternich speelde ook een prominente rol in de Duitse Bond en de censuur en politieke onderdrukking in de Duitse staten.
Hij was ook een voorstander van militair ingrijpen in de in zijn ogen veel te democratische en liberale Zwitserse Confederatie. Niet alleen vluchtten duizenden politieke tegenstanders uit Europese monarchieën naar Zwitserland, ook wantrouwde hij de liberale bewegingen en democratie in diverse kantons.
Met name een veto van Engeland en de revoluties in eigen land hebben een ingrijpen in de Sonderbundskrieg van 1847 en tijdens de ‘crisis van Neuchâtel’ in 1848 in de weg gestaan.
De rust keerde echter niet terug, niet in Zwitserland (en haar confederatie van soevereine kantons), niet in de Duitse Bond (een confederatie van 34 soevereine koninkrijken, prinsdommen en hertogdommen en 4 vrije steden, opgericht op 8 juni 1815 bij het Congres van Wenen) en niet in Frankrijk (en tal van andere landen).
Het revolutiejaar 1848
Het Dreiländermuseum in Lörrach (Baden-Württemberg) wijdt een tentoonstelling (Der Ruf nach Freiheit-Revolution 1848/49 und heute) aan deze periode. De tentoonstelling concentreert zich op de ontwikkelingen in Zwitserland, Frankrijk en Duitsland met het revolutiejaar 1848 als leidraad en het Groothertogdom Baden, het koninkrijk Pruisen en de Duitse Bond (Deutscher Bund) als voornaamste spelers.
Collectie Dreiländermuseum in Lörrach
Het drielandenpunt en het museum zijn een geschikte plek om deze gebeurtenissen in vergelijkend perspectief onder de aandacht te brengen. Deze regio was een laboratorium van politieke experimenten. Industrialisatie, met Mulhouse en Bazel als belangrijke industriesteden, burgerij en arbeidersbewegingen waren al ontwikkeld en lagen aan de basis van de roep om politieke en sociale hervormingen.
Het perspectief richt zich op beoogde constitutionele en democratische veranderingen met op de achtergrond de industrialisatie en de honger en armoede in de (opkomende) industriesteden en arbeidersklasse. Ieder land had zijn perspectief, belangengroepen en aanvoerders.
De Duitse Bond (Deutscher Bund), 1815-1866
1830
De opkomende burgerij in de staten van de Duitse Bond eiste na 1830 haar plek op in het politieke bestel. Deze aanpassingen gingen ten koste van de macht van (lokale) koningen, prinsen en hertogen in de 34 Duitse staten. In 1830 speelde de nationale eenheid en sociale vraagstukken nog een ondergeschikte rol, in 1848 was het een hoofdthema van de hervormers.
In het centralistische Frankrijk waren de eisen dezelfde, alleen was Parijs het centrum en was de eenheid al een feit. De opstand van de burgerij leidde in juli 1830 tot de afzetting van koning Charles X (1757-1836). Louis Philippe (1773-1850) werd de nieuwe koning om vervolgens in 1848 zelf afgezet te worden. In 1830 was het nog vooral een opstand van de burgerij, in 1848 was het een revolutie van arbeiders en burgerij.
In Zwitserland zijn de ‘Regeneration’, de constitutionele veranderingen in elf liberale kantons en de splitsing van kanton Bazel in 1830-1833 belangrijke aandachtspunten. De situatie in Zwitserland verschilde van kanton tot kanton. De macht van het (herstelde) ancien régime in de (oude) kantons, modernisering en de macht van de centrale overheid waren de voornaamste discussiepunten.
De Confederatie bestond al eeuwenlang als een los samenwerkingsverband van soevereine kantons. De Confederatie stond niet ter discussie, wel de bevoegdheden voor de federale overheid.
Links: de situatie in Frankrijk het Palais Bourbon (zetel parlement in 1848), midden: de situatie in de Duitse Bond en de Pauluskirche in Frankfurt, rechts: de situatie in de Confederatie en het Bundeshaus in Bern
De revoluties van 1848
De tentoonstelling begint met een overzicht van de politieke situatie in deze landen voor, in en na 1848. Wat deze landen gemeen hadden, waren de gewapende opstanden of burgeroorlogen. In Zwitserland was het de Sonderbundskrieg van 1847 (mede ingegeven door religieuze motieven).
Duitsland kende opstanden in steden en diverse staten. Met name drie veldtochten van opstandelingen in het Groothertogdom Baden in 1848 en 1849 en de prominente (repressieve) rol van de koning van Pruisen komen aan de orde.
In Frankrijk staan de februariopstand van 1848 in Parijs en de vestiging van de Tweede Republiek met Louis Napoleon Bonaparte (1808-1873) als president centraal. De Franse Republiek ging in chaos en geweld ten onder en dit leidde tot de staatsgreep door Louis Napoleon Bonaparte in 1851 en de vestiging van een autocratisch keizerrijk (1851-1871) met hem als keizer Napoleon III.
Het parlement in Frankfurt
Het parlement van de Duitse Bond kwam op 18 mei 1848 voor het eerst in de Pauluskirche in Frankfurt bijeen. De vorsten van de 34 Duitse staten erkenden aanvankelijk dit parlement uit schrik voor een revolutie. Het parlement bestond grotendeels uit gematigde liberalen en conservatieven uit de 38 leden van de Duitse Bond. Zij zochten de dialoog en compromis met de vorsten. Hun doel was de vereniging van de staten van de Duitse Bond en een constitutionele monarchie met de Pruisische koning als keizer.
Republikeinse vlag uit 1848
Het parlement garandeerde de grondrechten van burgers in december 1848 en in mei 1849 was de eerste Grondwet van het verenigde Duitsland met fundamentele rechten voor burgers en algemeen mannenkiesrecht een feit. Het experiment in Frankfurt eindigde met een militaire interventie, straatgevechten, doodvonnissen en herstel van het ancien régime in mei 1849. Troepen van staten van de Duitse Bond onder leiding van de koning van Pruisen grepen militair in en ontbonden het parlement.
Titelblad en Grondwet Baden van 1818
Baden en de Duitse Bond
Het groothertogdom Baden was in 1818 al een liberale voorloper, niet alleen in de Duitse Bond, maar ook ten opzichte van de andere landen. Baden had dan ook de naam van ´Liberales Musterland´ en speelde ook in 1848 een voortrekkersrol.
De nabijheid van Frankrijk en dus de Franse Revolutie van 1789 en contacten met de Zwitserse Confederatie speelden daarbij een rol. Zelfs in het relatief liberale Baden organiseerden burgers op 27 mei 1832 (Hambacher Fest) en op 11 juni 1832 (Badenweiler Fest) bijeenkomsten voor meer vrijheid en democratie.
De Duitse eenheid speelde toen nog een ondergeschikte rol. De liberaal Karl von Rotteck (1775-1840) formuleerde het als volgt op 11 juni 1832: “Lieber Freiheit ohne Einheit, als Einheit ohne Freiheit”.
Bernhard von Neher (1806-1886), rond 1848. Friedrich Hecker en Gustav Struve (waarschijnlijk). Museum der Stadt Schopfheim
Op 26 april 1848 riepen opstandelingen na eerdere militaire nederlagen onder leiding van Friedrich Hecker (1811-1881) op het toenmalige Schustereiland (Schusterinsel) de Duitse Republiek uit. Dit voormalige eiland lag in de Rijn tussen Baden, Zwitserland en Frankrijk. De militaire nederlaag op 27 april tegen troepen van andere Duitse staten onder leiding van de koning van Pruissen maakte echter snel een einde aan deze Republiek.
Hieronymus Hess (1799-1850), Het uitroepen van de Duitse Republiek op de Schusterinsel (verdwenen) bij Weil am Rhein op 26 april 1848.
Het parlement van de Duitse Bond kwam sinds mei 1848 al bijeen, maar wilde geen republiek. De revolutionairen in Baden wilden echter een Duitse Republiek en Gustav Struve (1805-1870) riep deze in Lörrach op 21 september 1848 uit met het motto “Wohlstand, Bildung, Freiheit für Alle”.
Ludwig von Elliot in de Illustrierte Leipziger Zeitung, Intocht van Gustav Struve op 21 september 1848 in Lörrach
Altes Rathaus Lörrach
Origineel bord uit september 1848. Dreiländermuseum Lörrach
Deze keer was de opstand militair en politiek beter voorbereid. Bovendien steunde een groot deel van burgers en arbeiders in Baden deze beweging. Ook deze opstand was echter gedoemd en leidde 24 september 1848 tot een nederlaag. Mede door het vervoer per trein konden troepen van de Duitse Bond snel naar Baden worden verplaatst om de opstand neer te slaan.
De laatste gewapende opstand vond plaats in 1849. Directe aanleiding was het militaire verzet van de Duitse vorsten tegen het parlement in Frankfurt. De burgers en militairen van Baden accepteerden deze inmenging onder leiding van de koning van Pruisen niet. Ook deze opstand werd in juli neergeslagen. De Groothertog maakte vervolgens na een korte ballingschap weer zijn rentrée. Zwitserland werd het ballingsoord voor vele liberale politici en revolutionairen uit Baden en andere Duitse staten.
Het naspel
Wat Zwitserland van Frankrijk en Duitsland onderscheidt is het vervolg op deze burgeroorlogen. In Zwitserland was geen sprake van doodvonnissen of een vervolging van leden van de Sonderbund, maar van dialoog, verzoening, compromissen en pragmatisme. Het ging niet van harte, zeker niet in de kantons van de Sonderbund, maar de Constitutie van 1848 was het fundament voor de verdere democratisering in 1874 en 1891 tot heden.
In Frankrijk en Duitsland was geen ruimte voor deze benadering, maar was er vervolging van politieke tegenstanders, (her) invoering van autoritaire systemen, herstelbetalingen en censuur.
Liestal, monument voor de dichter, politicus en revolutionair Georg Herwegh (1817-1875)
Liestal, de hoofdstad van kanton Basel-Landschaft, ontstaan in 1833 als afscheiding van kanton Basel-Stadt, is volgens diens laatste wil (“in freier Schweizer Erde”) de laatste rustplaats van Georg Herwegh (1817-1875). Hij was een van de aanvoerders van de gewapende opstand in Baden. Liestal was zelf in 1831 de bakermat van de gewapende opstand tegen het ancien régime van Basel-Stadt.
De tentoonstelling blikt niet alleen terug, maar heeft ook oog voor het heden en de toekomst. Actuele thema´s en zelfreflectie staan hierbij centraal, met speciale aandacht voor jongeren en hun beleving van democratie en vrijheid.
Impressies van de tentoonstelling
Conclusie
De periode 1847- 1849 is voor de huidige constitutionele vormgeving in deze buurlanden nog steeds van groot belang. In Zwitserland is er grote continuïteit van 1848 tot heden. In Frankrijk en Duitsland is daar geen sprake van. Wel waren de fundamenten van de huidige constituties al in 1848 aanwezig.
Het toenmalige Groothertogdom Baden had zelfs in 1818 al een relatief liberale Grondwet, gevolgd door de liberale Grondwet van de Duitse Bond in 1849. Burgerij en later veelal arbeidersbewegingen zetten zich toen al in voor democratisering, vrijheden en fundamentele rechten.
Baden was in 1848 en 1849 weliswaar radicaler dan andere Duitse staten, maar symboliseerde de betrokkenheid van de meeste Duitse staten destijds. De Duitse constitutie heeft na diverse dieptepunten in de twintigste eeuw met de Duitse eenwording in 1990 een hecht fundament.
Frankrijk heeft vanaf 1815 vijf republieken en nog meer constituties achter de rug en het is de vraag of het eindstation al bereikt is. Maar ook hier zijn democratie, grondrechten en vrijheid verankerd.
De verscheidenheid aan politieke culturen en constitutionele historie tussen deze drie landen springt het meest in het oog, hoewel de roep naar meer vrijheid, democratisering en fundamentele rechten dezelfde was.
Men kan zich dan ook afvragen op welke wijze een effectieve Grondwet op Europees niveau gestalte kan krijgen, indien drie buurlanden met Duits en Frans als hoofdtalen al zulke uiteenlopende politieke culturen en referenties hebben.
(Bron en verdere informatie: Dreiländermuseum in Lörrach)
