Erasmus en Bazel
20 maart 2024
Desiderius Erasmus (1466-1536) woonde ongeveer tien jaar in Bazel in vier verschillende periodes (1514–1516, 1521–1529, 1535–1536). De humanist en geleerde leidde, zoals de meeste van zijn geestverwanten, een reizend bestaan.
De elite van kunstenaars, geleerden, studenten, handelaren, monniken en geestelijke en wereldlijke (aristocratische) machthebbers was in de middeleeuwen en tot de negentiende eeuw veel meer Europees ingesteld dan tegenwoordig. Latijn was veelal hun lingua franca. Ze lazen dezelfde boeken, luisterden naar dezelfde muziek, hadden dezelfde culturele achtergrond en kenden hetzelfde (universitaire) onderwijs.
Kortom, ze spraken dezelfde taal, wat overigens niets afdeed aan de vele (religieuze, economische, politieke of dynastieke) verschillen en onenigheden. Ook zeelieden, handwerkers- en ambachtslieden, huursoldaten en loonarbeiders vestigden zich vaak over grote afstanden in Europa.
De opkomst van de natiestaat in de negentiende eeuw zou deze cultuur en mentaliteit fundamenteel veranderen.
Bazel met Rijn, de kathedraal (Münster) en de oude locatie van de universiteit (1460)
Erasmus voelde zich thuis waar de universiteit, geleerdheid, humanisme, drukkerijen en uitgevers en vooral een (relatief) tolerante mentaliteit was. Bazel was in deze periode een Europees en universitair centrum van humanisme, tolerantie en geleerdheid.
De uitgevers en drukkerijen hadden het er druk mee. Veel werken van Erasmus zijn dan ook in Bazel ontstaan, gedrukt en uitgegeven. Het Schweizerische Museum für Papier, Schrift und Druck (die Basler Papiermühle) in St. Alban herinnert aan deze tijd. Ook zijn beroemde Griekse vertaling van het Nieuwe Testament is in 1516 in Bazel uitgegeven door zijn vriend en drukker/uitgever Johannes Froben (1460-1527).
De oude keizerlijke en koninklijke, maar onafhankelijke stad en sinds 1501 kanton van de Eidgenossenschaft aan de Rijn, was destijds het middelpunt van intellectueel Europa.
Holbein verzorgde voor de uitgeverij van Froben de artistieke vormgeving van zijn boeken en van de werken van Erasmus. Diens zoon Hieronymus Froben (1501-1563) nam in 1527 de drukkerij/uitgeverij over en ook hij was bevriend met Erasmus.
Lucas Cranach de Oudere, Martin Luther, 1528. Collectie Lutherhaus Wittenberg
Erasmus raakte tijdens de Reformatie als tolerante humanist in conflict met Martin Luther (1483-1546). Erasmus wilde de kerk door discussie van binnenuit hervormen en geen splitsing van de kerk. Hij vreesde vooral de verdeeldheid in Europa die hij door de kerk gewaarborgd zag. Vanaf 1516 woonde en werkte hij in het dogmatisch katholieke Leuven en Brussel. Hij wilde echter geen partij kiezen en om deze reden vestigde hij zich 1521 weer in Bazel, waar hij zich thuis voelde.
Erasmus wilde niet meer wonen in een uitgesproken katholieke stad of in een gereformeerde stad. Dus zocht hij zijn toevlucht in de haven van onafhankelijkheid en (relatieve) tolerantie.
Bazel bleef vele jaren zijn verblijf, midden in Europa, met een aristocratische uitstraling zonder aristocraten en oorlogszuchtige vorsten, met zeker voor die tijd schone straten, welvarend en vooral democratisch (voor het begrip van die tijd).
Collectie: Historisches Museum Basel
In deze stad vond hij een gevoel van thuis, een Heimat. De stad was de grote rustplaats van zijn leven. Hij leefde hier langer dan waar ook. De namen Bazel en Erasmus zijn voor altijd met elkaar verbonden: men kan niet meer denken aan Erasmus zonder Bazel en aan Bazel zonder Erasmus. Erasmus schreef een aantal van zijn beroemdste werken in deze stad.
In de jaren 1525-1529 ging Bazel echter over tot het Protestante geloof. Erasmus bleef (kritisch) katholiek. De bisschop en zijn kanunniken vertrokken echter wel uit het bisschoppelijk paleis en hun residenties op de Münsterplatz. Ze vestigden zich eerst in Porrentruy (het huidige kanton Jura, toen echter bisdom Bazel) en de kanunikken aanvankelijk naar Freiburg im Breisgau, later naar Arlesheim (huidige kanton Basel-Landschaft) en uiteindelijk naar Solothurn, vanaf 1828 de nieuwe bisschopsstad.
In 1529 verhuisde Erasmus naar het kleinere en rustigere Freiburg (Baden), omdat ook Bazel te maken kregen met de hectiek en onrust van de reformatie en hij wilde nog steeds geen partij kiezen. In 1535 keerde hij echter terug, waarna hij op 11 juli 1536 stierf.
Hij is begraven in de (Protestante) Münster, vlakbij zijn laatste verblijfplaats in Haus zum Lufft aan de Bäumleingasse, het huis van zijn vriend en uitgever Hieronymus Froben.
(Bron: Stefan Zweig. Triumph und Tragik des Erasmus von Rotterdam, 2021, Frankfurt am Main)
De Münsterplatz
