De Landsgemeinde van Glarus
31 maart 2022
Historie
De oorsprong van de Landsgemeinde ligt in de dertiende en veertiende eeuw. De eerste Landsgemeinde is 1294 in Schwyz in een oorkonde vermeld. In Glarus dateert de eerste vermelding uit het jaar 1387.
Het is geen toeval dat dit instituut ontstond in de tijd dat de Orte (de naam kantons dateert uit de zestiende eeuw) in de zogenaamde Urschweiz, de huidige kantons Schwyz, Obwalden, Unterwalden en Uri, zich in toenemende mate onafhankelijk opstelden tegenover de (Habsburgse keizers/ Duitse Koningen van het Heilige Roomse Rijk) heersers en machtige abdijen (onder andere Einsiedeln, Engelberg en Säckingen).
De Landsgemeinde vindt zijn directe ontstaansgrond echter in geschillenbeslechting tussen en in de Orte en afspraken over weidegronden, handel en andere economische onderwerpen. De vrije boeren organiseerden zich in zogenaamde Markgenossenschaften om gemeenschappelijke weidegronden te beheren.
Ook de opening van de Gotthardpas in de jaren 1220-30 was van belang. De handel met Noord-Italië en haar stadsrepublieken nam een grote vlucht. Wellicht vormden deze soevereine republieken een inspiratie voor deze Orte, die direct aan deze handel deelnamen en toegang hadden tot Noord-Italië.
De Orte kregen bovendien in de veertiende en begin vijftiende eeuw de status van feitelijke onafhankelijke territoria, de Reichsunmittelbarkeit, van de Habsburgse keizer. Bovendien leed de keizer de ene na de andere militaire nederlaag tegen de eigenzinnige Orte, te beginnen met Morgaten in 1315.
De eerste gedocumenteerde Landsgemeinde van Glarus in 1387 betekende tevens de eerste Grondwet van Glarus.
Overigens komt de term Landsgemeinde pas voor het eerst in de vijftiende eeuw voor. In 1387 is sprake van de ‘Gemeinde der Landleute’.
Stemgerechtigd waren de mannelijke burgers die hun militaire dienst vervulden (ouder dan veertien/zestien jaar) en ingezetene van Glarus waren. In de Grondwet stonden twee belangrijke bepalingen: het beginsel van de meeste stemmen gelden en de Landsgemeinde heeft altijd het laatste woord, met andere woorden de individuele burgers zijn de soeverein en niet enkele (machtige) families of functies.
Hoewel de Landsgemeinde naar huidige maatstaven ernstige tekortkomingen heeft en de politieke realiteit, inclusief het kopen van stemmen, vaak weerbarstiger was, was het een uniek instituut in Europa. Nergens anders hadden individuele burgers het laatste woord.
Taken
De Landsgemeinde benoemde de ambten (onder andere de regering (Rat), burgemeester (Landammann), rechters, belastingontvangers), was wetgever (hoogte belastingen, erfrecht, burgerlijk en strafrecht), sloot (internationale) verdragen met andere Zwitserse (Eidgenossische) en Europese machten en besliste over oorlog en vrede.
Reformatie 1529
De landsgemeinde bewees onder andere tijdens de Reformatie haar nut. Terwijl de rest van Europa in vuur en vlam stond, beslisten de burgers van Glarus in de Landsgemeinde in 1529 dat beide religies (protestant en katholiek) toegestaan waren.
De burgers en hun parochies beslisten zelf over hun religie. Het resultaat was een met name katholiek noordelijk deel van het kanton en een overwegend protestants zuidelijk deel. Het principe van godsdienstvrijheid werd in 1532 zelfs in de Grondwet opgenomen.
Ook dit was uniek in het Europa van de zestiende eeuw. Andere kantons beslisten op soortgelijke wijze. In Zürich stemde de regering (Grosse Rat) voor invoering van het protestante geloof, in Appenzell besloten de burgers tot splitsing in een katholiek Appenzell Innerrhoden en een protestants Appenzell Ausserrhoden in 1597.
De Eidgenossenschaft als geheel ( de dertien kantons van 1501) kende wel enkele religieuze korte militaire conflicten in 1529 en 1531 (de Kappeler oorlogen) en de 1656 en 1712 (Villmerger Oorlogen), maar deze waren eerder economisch geïnspireerd dan religieus. Bovendien waren het niemendalletjes in vergelijking met de (burger) oorlogen in de rest van Europa.
Uiteraard leidde het ontstaan van twee religies wel tot grote (persoonlijke) spanningen, een katholieke en een protestante bakker of slager bijvoorbeeld, de verzuiling was ook hier realiteit. Het politieke systeem was echter in staat de vrede te bewaren, dat is de (unieke) verdienste van de Landsgemeinde én haar burgers.
1798-2021
De Landsgemeinde functioneerde tot 1798 en de creatie van de Helvetische Republiek (1798-1803) door de Franse bezetter. Ze werd opgeheven en daarvoor in de plaats kwam de regering (Directorium) in Bern.
Dit leidde in Glarus en de andere 12 kantons tot zoveel verzet dat Napoleon in 1803 de Confederatie (1803-1813) van soevereine kantons, inclusief de Landsgemeinde van Glarus, weer invoerde in de zogenaamde Mediationsakte.
Vanaf 1815 en de stichting van de huidige Zwitserse Confederatie in 1848 functioneert de Landsgemeinde van Glarus. Samen met de Landsgemeinde van Appenzell Innerrhoden is het het laatste ‘grootste parlement’ ter wereld.
Procedures
Het functioneren, de symboliek, stemprocedures (hand opsteken met stembiljet) en bevoegdheden hebben zich niet wezenlijk veranderd. Wel de samenstelling (vanaf 1971 met vrouwen) en het stemmen over veel meer taken.
De Landsgemeinde komt de eerste zondag van mei bijeen (behalve in deze Coronatijd op 5 september 2021 met mondkapjeverplichting) in de zogenaamde Ring op de Landsgemeindeplatz. Tussen de 6 000 en 9 000 stemgerechtigden nemen deel (van de rond 30 000 stemgerechtigden).
De agenda en onderwerpen worden ruim van te voren toegezonden en stemgerechtigden kunnen spreektijd aanvragen, veranderingen voorstellen of wetsvoorstellen doen, die door de regering (Regierungsrat) worden voorbereid en behandeld voor de eigenlijke Landsgemeinde.
De regering wordt tegenwoordig direct door de burgers in het stemhokje gekozen (de Landsgemeinde heeft deze bevoegdheid dus afgestaan). Het kantonale parlement (Landrat) heeft beperkte bevoegdheden en is eerder een uitvoeringsorgaan voor dagelijkse zaken tot een bepaald bedrag. Het wordt gekozen door directe verkiezingen in het stemhokje.
Aan de eigenlijke bijeenkomst gaan dus allerlei procedures vooraf, zodat op de dag zelf de agenda, wetsvoorstellen en andere punten precies geregeld zijn in zogenaamde Traktanda (zie de agenda: www.landsgemeinde.gl.ch)
Discussie
De Landsgemeinde mag zich niet alleen in een grote (internationale en wetenschappelijke) belangstelling verheugen, ze is ook middelpunt van discussie over voor- en nadelen.
Zoals zo vaak, is voor beide standpunten veel of wat te zeggen. Zeker is in ieder geval dat dit instituut zich moet blijven aanpassen aan de maatschappelijke veranderingen.
De meest genoemde tekortkomingen zijn de geringe deelname op de dag zelf (rond 30% van de stemgerechtigden), de afwezigheid van geheime verkiezingen (openbaar handopsteken zonder precieze telling van de stemmen), complexiteit van onderwerpen, kans voor ‘populisten’ en het ontbreken van ter zake deskundigheid bij burgers (dezelfde bezwaren worden overigens vaak tegen het referendum gebruikt), elektronisch stemmen of in de stembus is veel effectiever en toegankelijker en de representatieve democratie is een goed alternatief.
Enkele argumenten hebben hun waarde, andere (populisme, ontbreken deskundigheid) zijn niet aan de orde.
Het meest gehoorde argument voor de Landsgemeinde is de openbare discussie en de controle van de regering en de volledige (mede) zeggenschap van de burgers over de (Grond) wet, budget en beleid. Een keer per jaar wordt de politiek door de burgers ter verantwoording geroepen in een publiek debat.
De burgers zijn de wetgever en worden direct bij het politieke proces betrokken. Een kaste van politici en hun ambtenaren bestaat niet in deze politieke constellatie. In Nederland is bijvoorbeeld maar 1% van de burgers lid van een politieke partij, die echter wel de beslissingen nemen.
De burgers kunnen bovendien alleen naar zichzelf wijzen omdat zij de beslissingen nemen, zij zijn de politici. In de praktijk dragen de burgers zakelijke argumenten aan en dienen ze goed onderbouwde voorstellen in.
De toespraken op de Landsgemeinde zijn altijd goed onderbouwd en voor het zo gevreesde populisme is geen plaats. Het gaat daarnaast niet alleen om ‘ja’ of ‘nee’ op de Landsgemeinde zelf, maar ook en vooral om de (voorafgaande) directe medezeggenschap in de (voorafgaande) procedures. De burger blijkt dan toch niet zo dom als veelal wordt beweerd, althans niet in Glarus (en Zwiterland).
Conclusie
De Landsgemeinde staat in Glarus onder een vergrootglas vanwege de valide nadelen. De voordelen wegen echter nog steeds op tegen deze nadelen en aan afschaffing denken slechts weinigen.
Uiteraard kan alleen de Landsgemeinde de Landsgemeinde afschaffen. Een burger diende daartoe in 2009 een verzoek in. Niemand nam het woord, zelfs de indiener niet, en het voorstel werd unaniem afgewezen.
De verstandige besluitvorming tijdens de Reformatie in 1529, Europa’s eerste sociale wetgeving in 1848 en 1864, de gemeentefusies van 24 naar 3 gemeentes in 2006, kiesrecht voor zestienjarigen in 2007, het kiezen van de kantons regering in geheime verkiezingen en recent strenge CO2-wetgeving (5 september 2021) tonen dat het geen reliek is uit het verleden, maar een levend mechanisme, met al zijn voor- en nadelen.
De Landsgemeinde is geen folkloristische l ‘art pour l’art, maar een serieus direct democratisch instituut en concept, dat zijn waarde en nut bewezen heeft. Das Wort ist frei en het debat is geopend, iedere eerste zondag van mei.
(Bron: L. Leuzinger, Ds Wort isch fri, Zürich 2018; www.landsgemeinde.gl.ch; Glarus, Museum zur Landsgemeinde).