De laatste Habsburger in Bazel
28 januari 2023
Eugen Ferdinand Pius Bernhard Felix Maria, de Erzherzog Von Habsburg (1863-1954) woonde van 1919 tot 23 mei 1934 in een suite in Hotel Les Trois Rois in Bazel. Hij was neef van Karl von Habsburg (1887-1922), de laatste keizer van het Habsburgse Rijk. Beiden moesten na de verloren Eerste Wereldoorlog (1914-1918) in 1919 de nieuwe Oostenrijkse Republiek verlaten en gingen naar het neutrale Zwitserland.
Keizer Wilhelm II (1859-1941) van het in november 1918 ten onder gegane Duitse Rijk zocht en vond zijn toevluchtsoord in het tijdens de Eerste Wereldoorlog eveneens neutrale Nederland.
De Duitse keizer verbleef tot aan zijn dood in Huis Doorn en leidde een teruggetrokken leven. De laatste Habsburgse keizer ondernam echter twee mislukte pogingen om weer koning te worden van Hongarije.
De Dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije was in 1918 ontbonden. De afgezette keizer was echter formeel nog wel koning van Hongarije. De geallieerden, de winnaars van de oorlog, zonden hem en zijn echtgenote na de tweede couppoging naar Madeira, waar hij in 1922 overleed.
Eugen, in de Basler volksmond “Der Erzi” genoemd, koos een andere weg dan deze twee keizers. Hij was niet politiek actief en een graag geziene verschijning in Bazel. Hij was een prominent lid van de streng katholieke Duitse Orde (Deutschritter- Orde) en derhalve, verplicht, vrijgezel.
De keuze voor Bazel vloeide enerzijds voort uit persoonlijke contacten, anderzijds uit de neutrale status van het land en de Duitse taal. Bovendien lag Bazel midden in Europa en was het een ideale plaats voor familiebijeenkomsten voor de Habsburgse ballingen.
Aartshertog of niet, hij moest zich gewoon melden bij de vreemdelingenpolitie:
“Dass er sich speziell in Basel aufhält, erklärt sich daraus, dass er ein grosser Freund der Wissenschaften, namentlich der Geschichte und auch der Musik ist, also von zwei Gebieten, auf welchen Basel viel zu bieten vermag. Er verbringt dann auch einen guten Teil seiner Zeit im Basler Staatsarchiv”.
(Erzherzog Eugen von Habsburg-Lothringen, Begleiterin Zoe Schildenfeld, Kammerdienaar Richard Schönwalder, Aufenthaltsort: Hotel Drei Könige. Grund der Aufenthaltsbewilligung: wissenschaftliche und historische Studien (Fremdenpolizei des Kantons Basel-Stadt, 1920, Staatsarchiv Basel-Stadt, Sig. PD-REG 3a 27649)
Hotel Les Trois Rois
Les Trois Rois was dan ook het oord van vele familiebijeenkomsten, waarbij onder anderen Otto von Habsburg (1912-2011), de zoon van het laatste keizerspaar, en Maria Christina von Österreich (1858-1929), Eugen’s zus en Koningin van Spanje, aan deel namen. Het eeuwenoude hotel ( de oorspronkelijk naam was Drei Könige) kreeg weer een vleugje royalty.
Als de ware monarch bewoog Eugen zich niet alleen in de Basler High Society, de “ Daig” (de dijk, genoemd in de volksmond naar de wijk St. Alban), maar tussen alle inwoners. De zeker voor die tijd en voor Zwitserland boomlange Eugen (ruim 1.93) was dan ook niet te overzien.
Hij reisde met de tram, hij was aanspreekbaar voor voorbijgangers, marktkooplieden of arbeiders, at geregeld buiten zijn hotel en was een trouwe bezoeker van de Fasnacht en de Morgestraich om 04.00 maandagmorgen bij de St. Martinskirche. In het Calvinistische Bazel maakte en had de gelovige katholiek veel vrienden en een rijk cultureel en sociaal leven.
De celibatair had in deze periode ook een trouwe metgezel, de schrijfster Zoe von Schildenfeld (1890-1981). Aan haar in 1963 in Innsbruck verschenen boek “Erzherzog Eugen, 1863-1963: ein Gedenkbuch” is de informatie en details over zijn tijd in Bazel te danken.
Dan wordt het echter 1933. In Duitsland kwamen de Nationaal-Socialisten aan de macht. De situatie in Oostenrijk wordt steeds instabieler. In 1934 grijpt Engelbert Dolfuss (1892-1934) de macht en vestigt een autoritair-katholiek regime.
Eugen krijgt toestemming terug te keren naar Oostenrijk. Op 23 mei 1934 vertrekt zijn trein (hij reisde tweede klas!) naar Wenen, uitgeleide gedaan door een bekende Fasnacht-clique met piccolo’s en tamboerijnen. De hoogste eer voor een buitenlander.
De reden voor zijn vertrek was onder andere zijn zorg over het opkomende Nazisme. Hij was een uitgesproken tegenstander van dit regime in Duitsland en vreesde voor de toekomst van Oostenrijk. Als prominente Oostenrijkse burger wendde hij, tevergeefs, zijn invloed aan het tij te keren.
De Gestapo arresteerde hem na de Anschluss (maart 1938) en plaatste hem onder huisarrest. Zijn status beschermde hem voor erger. Na de oorlog vestigde hij zich in Merano (Italië’, tot 1919 het Oostenrijkse Zuid Tirol).
In deze regio voerde hij als veldmaarschalk het bevel over de keizerlijke troepen. Hij bezocht na Bazel regelmatig. Hotel Les Trois Rois, de “Daig” en de inwoners verwelkomden hun gast altijd hartelijk.
De cirkel was dan ook bijna rond. In de dertiende eeuw wilden de opkomende Habsburgers Bazel de belangrijkste residentie maken van hun ontluikende imperium. De burgerij dacht er echter anders over en wilde de (financiële) last en militaire aanwezigheid van een keizerlijke residentie juist niet.
De stad was in feite, achteraf gezien, al op weg een republikeins kanton te worden en ook in andere delen van de latere Eidgenossenschaft was er verzet tegen de Habsburgse heersers. Het vervolg, inclusief de nederlagen van Habsburg in 1315, 1386, 1415, 1460 en 1499, is bekend. Bazel werd in 1501 lid van de Eidgenossenschaft. De Reformatie verdreef de prins-bisschop en zijn adellijke gevolg vanaf 1527.
Habsburg en hun heersers speelden vanaf deze jaren geen politieke rol meer in Bazel en bezochten de stad niet meer, tot juni 1919.
Bron: Zoe von Schildenfeld (1890-1981), Erzherzog Eugen, 1863-1954: ein Gedenkbuch, Innsbruck, 1963
