De Oude Rijn en Rheineck in Zwitserland
7 november 2023
Zwitserland kent ook zijn Oude Rijn, op zijn Duits der Alte Rhein. Het ontstaan van de Oude Rijn was een gevolg van de Internationale Rijnregulering (Internationale Rheinregulierung of IRR) tussen Zwitserland en de toenmalige dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije in 1892.
De Alte Rhein bij Rheineck
Dit verdrag is nog steeds van kracht en heeft tot doel overstromingen in het gebied van het Rijngebied van St. Gallen (Zwitserland) en Vorarlberg (Oostenrijk) te voorkomen. In St. Margrethen (kanton St. Gallen) zetelt nog steeds het bureau van de IRR.
Overstromingen kwamen regelmatig voor en de bouw van dammen aan weerszijden van de Rijn, dus aan de Oostenrijkse, Liechtensteinse en Zwitserse grens, bleek geen afdoende oplossing. De aanleg van twee zijkanalen, het Werdenbergerkanal en het Rheintaler Binnenkanal, was niet voldoende om overstromingen tegen te gaan.
Deze kanalen vingen weliswaar het water uit tientallen beekjes op, maar eens in de drie jaar kwam het stroomgebied van de Rijn in grote delen vanaf Sargans tot aan de Bodensee deels onder water te staan.
Afbeelding: Tschubby/Wikipedia
In 1906 was de eerste kanalisatie van de Rijn afgerond. Bij St. Margrethen (kanton St. Gallen) werd de Rijn ongeveer 8 kilometer naar rechts afgebogen. Dit had tot gevolg dat de plaats Höchst (Vorarlberg) links van de Rijnoever kwam te liggen.
De tegenovergestelde situatie doet zich voor bij Diepoldsau (kanton St. Gallen) dat door een latere kanalisatie aan de rechteroever van de Oude Rijn ligt. Samen met het grootste deel van kanton Schaffhausen, een klein deel van kanton Zurich en de gemeenten Riehen en Bettingen en Kleinbasel in de stad Bazel in kanton Basel-Stadt is dit het enige Zwitserse gebied op de rechterrijnoever.
De Alte Rhein dankt zijn bestaan ook aan deze ingreep en hij bleef de grens tussen Oostenrijk en Zwitserland. De Alte Rhein mondt nog steeds in het meer van Konstanz uit, al heeft hij veel van zijn grandeur verloren.
Onbekende kunstenaar. Gaissau (Vorarlberg) vanaf Rheineck met vervoer stroomopwaarts met een paard, langs een trekkerspad, omstreeks 1750. Afbeelding: Gemeente Rheineck
Onbekende kunstenaar. Rheineck omstreeks 1700, links houtvlotten, in het midden vissers, rechts een zeilschip vanaf het meer van Konstanz. Afbeelding: Gemeente Rheineck
Toch biedt de oever nog de aanblik van een Gouden Eeuw. Het stadje Rheineck was eeuwenlang de overslagplaats van goederen voor vervoer stroomafwaarts via het meer van Konstanz naar Schaffhausen. Stroomopwaarts ging het van Rheineck tot Feldkirch en Hohenems. De Alte Rhein is nog steeds bevaarbaar tot Rheineck.
De Rijn was vanaf 1291 een zogenaamde Freie Reichsstrasse, vrij toegankelijk voor scheepvaart (afgezien van tolheffingen). Vanaf Chur voeren jaarlijks 400 tot soms 1 200 houtvlotten stroomafwaarts naar Rheineck, onder andere met wijn, textiel, huiden en rijst. Per jaar kwamen zo 20 000 boomstammen in Rheineck die daar werden verkocht.
De plaats had al vanaf 1276 stadsrechten en was tot de kanalisatie van de Rijn zelfs de hoogst gelegen Rijnhaven met een haven voor de opslag en overslag van goederen, een Schifflände. De burcht dateert uit de 12e eeuw om de handelsroute Duitsland-Italië te controleren. Koning Rudolf van Habsburg verleende de stad vervolgens in 1276 de status van vrije Rijksstad (Reichsunmittelbarkeit).
De ruïne van de burcht, de kerk, diverse monumentale koopmanshuizen en schilderijen verbeelden deze welvaart. Het zout uit Salzburg en de noord-zuid route waren de basis van de handel en welvaart. Maar ook Rheineck bleef niet gevrijwaard van de gesel van oorlog. Leopold van Habsburg veroverde het stadje in 1395 op de Graven van Werdenberg, die het sinds 1309 in pand hadden.
Met name Appenzell was een geduchte tegenstander. In 1445 plunderde het de stad en bezetten zelfs het Rijndal (Rheintal). In 1490 verdreven de Eidgenossen (Appenzell was toen nog geen lid) de Appenzeller. In 1528 ging Rheineck over tot het Protestante geloof. Vanaf 1803 hoort de stad bij het kanton St. Gallen.
Bij opgravingen gevonden kanonskogels in de muur van de voormalige burcht Rheineck
Indien de prognoses van klimatologen juist zijn, zal de Rijn over ongeveer 100 jaar ongeveer het watervolume hebben van de huidige Alte Rhein. Misschien een schrale troost voor deze eens zo machtige zijtak van de huidige Rijn, die sinds 1906 in Oostenrijk in de Bodensee uitmondt en vanaf St. Margrethen geen grensrivier meer is.
Tot aan de Untersee, voorbij Stein am Rhein, daar wordt de Rijn weer een grensrivier om vervolgens door kanton Schaffhausen en een klein stukje kanton Zürich door Zwitsers gebied (afgezien van het dorp Büsingen) te stromen om dan in de kantons Thurgau en Aargau tot kanton Basel-Stadt de functie van grensrivier weer op te pakken.
De St. Jakobskerk uit 1512 (gotiek) in 1722 in barokke stijl gerenoveerd.
Rheineck, de Löwenhof (1746), het grootste landhuis in kanton St. Gallen
(Bron: Bureau Internationale Rheinregulierung en gemeente Rheineck).