Alliance Française de Bâle, de Société d’Etudes françaises de Bâle en de Freunde Alter Musik Basel, 'Von der römischen Wasserorgel bis zur modernen Orgel', Stadtcasino Basel)

Romeinse orgels in Bazel

11 juni 2023

Een burger in de Romeinse stad Augusta Raurica (het huidige Augst/Kaiseraugst) zou in de derde eeuw na Christus zijn oren niet hebben geloofd. In het gehucht Basilia (het huidige Bazel) was orgelspel te horen.

Augusta Raurica en Basilia 117 n. Chr. Museum Augusta Raurica

Augusta Raurica lag ongeveer 10 km van Basilia en telde in deze periode ongeveer 15 000 inwoners. Basilia was een kleine Keltische nederzetting, een oppidum. Pas na het vertrek van de Romeinen, de invallen van de Alemannen en de komst van de bisschop vanuit Augusta Raurica naar Basilia in de vijfde eeuw neemt de historie haar loop en speelde op 10 juni 2023 een Romeins orgel in Bazel.

Het orgel is een Griekse uitvinding en is  in 246 v. Chr. in Alexandrië (een Griekse kolonie) door Ktésibios geconstrueerd. Daarna vond het zijn weg naar het huidige Griekenland. De Romeinen veroverden 197 v. Chr. Griekenland, maar de Griekse cultuur veroverde Rome. Ook het orgel vond al snel haar plaats in de Romeinse cultuur. Wel brachten de Romeinen verbeteringen aan.

Afbeelding: Dr. Anne de Pury-Gysel. Stadtcasino Bazel op 10 juni 2023

Villa Nennig (Duitsland). Afbeelding: Dr. Anne de Pury-Gysel. Stadtcasino Bazel op 10 juni 2023

Afbeelding: Dr. Anne de Pury-Gysel. Stadtcasino Bazel op 10 juni 2023

Griekse en Romeinse orgels zijn op ongeveer vijftig afbeeldingen uit de klassieke oudheid te zien. Vaak in de context van het theater of het amfitheater (met name bij gladiatorenspelen), soms in een privéomgeving, al dan niet met andere instrumenten en zangers.

Het instrument was een luxegoed en te horen in villa’s en stadspaleizen van de lokale elite en bij spektakels in Amfitheaters en theaters. Deze gebouwen hadden namelijk in de eerste plaats een politieke- en propagandafunctie en muziek was ook een onderdeel van de show, euergetisme en zelfrepresentatie.

Het probleem bij een hedendaagse uitvoering van Romeins orgelspel is het vrijwel ontbreken van partituren, het ontbreken van complete orgels en de onbekendheid met het geluid dat ze hebben voortgebracht.

Er zijn tot heden maar drie onderdelen van Romeinse orgels gevonden. In Avenches (het Romeinse Aventicum, kanton Vaud), in Boedapest (het Romeinse Aquincum), en in Dion in Macedonië.

De technische details van Romeinse orgels zijn wel uitvoerig beschreven in Romeinse literatuur (met name in de architectura van Marcus Vitruvius Pollio (c. 85-20 v. Chr.). De archeologische vondsten, de afbeeldingen en de gedetailleerde beschrijving van Vitruvius hebben wetenschappers in staat gesteld een waterorgel te reconstrueren.

Afbeelding: Dr. Anne de Pury-Gysel. Stadtcasino Bazel op 10 juni 2023

Het waterorgel is een geniale combinatie van lucht, water, registers, tonen en pijpen. Het blazen bij blaasinstrumenten wordt in feite vervangen door deze constructie. Bij het optreden in het Stadtcasino moesten twee personen aan weerszijden een hendel bedienen om de luchtcirculatie op gang te houden.

Waarschijnlijk bestonden er in de klassieke oudheid ook al orgels met blaasbalgen. Het middeleeuwse organetto is op deze techniek gebaseerd. Sindsdien is het principe van orgels niet wezenlijk veranderd, alleen is het aantal registers, toonsoorten en pijpen enorm toegenomen, zoals ook het moderne orgel in het stadtcasino laat zien.

Het Romeinse waterorgel (reconstructie)

Justus Willberg verklaart het funtioneren van het waterorgel, links de organetto.

Justus Willberg deklameert de inscriptie op de sacrophaag en speelt het orgel met zang van de sopraan Aline de Pasquier

Corina Marti bespeelt het organetto met zang van de sopraan Aline de Pasquier

Organist Thilo Muster bespeelt het Metzler-Klahre orgel

De klanken van een replica van een Romeins waterorgel uit de derde eeuw n. Chr door de organist Justus Willberg in een gemeenschappelijke uitvoering met een organetto (organiste Corina Marti) uit de late middeleeuwen (1300-1500), een  orgel van Metzler-Klahre (organist Thilo Muster), begeleid door contemporaine composities en zang (sopraan Aline de Pasquier),  een declamatie in het Latijn van de inscriptie op de sarcophaag van de Romeinse organiste Aelia Sabina (derde eeuw n. Chr.) en de première van de compositie ‘Canzona’ van de Basler componist Hans-Martin Linde zijn een wereldprimeur. De organist Justus Willberg baseerde zich op twee fragmenten van composities uit de klassieke oudheid.

Gezamenlijk optreden van Corina Marti (organetto), Aline de Pasquier (sopraan), Justus Willberg (Romeinse waterorgel), Thilo Muster (Metzler-Klahre orgel )

Deze bijzondere uitvoering van Romeinse, middeleeuwse en hedendaagse orgels en composities is georganiseerd door de Alliance Française de Bâle, de Société d’Etudes françaises de Bâle en de Freunde Alter Musik Basel in samenwerking met Dr. Anne de Pury-Gysel, voormalige directrice van het Romeinse Museum in Avenches en de Romeinse archeologische plaats Aventicum.

De afsluitende woorden van deze bijeenkomst waren treffend: zonder kennis van het verleden is er geen begrip voor het heden en geen oog voor de toekomst. Zonder de Griekse uitvinding, de Romeinse aanpassingen en de komst van het Christendom, geen Johann Sebastiaan Bach en geen Bachconcerten op het achttiende-eeuwse Silbermannorgel in de Dom van Arlesheim. Overigens vindt van 1-16 september in het Stadtcasino van Bazel een orgelfestival plaats.

(Bron: F. Jacob, M. Leuthard, A.C. Voûte. A. Hochuli-Gysel, Die römische Orgel aus Avenches/Aventicum, Avenches 2000; Von der römischen Wasserorgel bis zur modernen Orgel, Stadtcasino Basel, 10.06.2023).

Afbeelding: Dr. Anne de Pury-Gysel. Stadtcasino Bazel op 10 juni 2023

Twee fragmenten van composities uit de klassieke oudheid. Afbeeldingen: Justus Willberg. Stadtcasino Bazel op 10 juni 2023