De Papenstraat aan het meer van Konstanz en de Rijn

16 september 2024

Keizer Maximiliaan I (1459-1519) van het Heilige Roomse Rijk noemde de Rijn vanaf Chur tot Utrecht (Oude Rijn) de ‘Pfaffengasse’, vrij vertaald ‘de Papenstraat’. De Rijn biedt vanaf Chur, via Konstanz, Bazel, Straatsburg, Worms, Speyer, Mainz, Keulen, Nijmegen tot Utrecht deze aanblik.

De regio aan de oevers aan het meer van Konstanz (Bodensee) kan in dit perspectief de kloosterstraat worden genoemd. Meer dan driehonderd kloosters telde deze regio tot de Reformatie. Te veel om stuk voor stuk op te noemen. Het geeft wel aan dat deze regio van de huidige landen Oostenrijk, Zwitserland en Duitsland een rijk religieus en cultuurhistorisch verleden heeft.

(Source: www.jakobsweg-dachverband.ch)

Ierse en Engelse monniken waren de grondleggers van de eerste kloosters in de zesde en zevende eeuw. In de achtste eeuw hebben Frankische heersers veel kloosters gesticht, eerst de Merovingers en vervolgens de Karolingers. Vooral de regeerperiodes van Karel de Grote (748-814) en zijn zoon Lodewijk de Vrome (778-840) waren in dit opzicht belangrijk.

Daarna was het de beurt aan koningen en keizers van het Heilige Roomse Rijk en de door hun benoemde abten en bisschoppen vanaf 962 tot de Reformatie in de zestiende eeuw.

Tot de elfde eeuw was de Benedictijner Orde de enige kloostergemeenschap. Door de opkomst van nieuwe kloosterordes nam het aantal kloosters daarna sterk toe. Franciscanen, Dominicanen, Cisterciënzers, Augustijnen, Kapucijnen, Kartuizers en diverse andere orden (voor mannen én vrouwen) waren ook in de regio van de Bodensee goed vertegenwoordigd.

Eenvoudige kapel bij Höchst, Vorarlberg

De belangrijkste kloosters pasten hun kerken, woon- en werkcomplexen aan de veranderende artistieke stijlen en culturele inzichten aan, andere behielden in meer of mindere mate hun oorspronkelijke stijl. De regio is dan ook het decor van de Karolingische-, romaanse-, gotische-, renaissance-, barokke- en rococostijl.

De Reformatie (zestiende eeuw) en de Napoleontische tijd en in Zwitserland besluiten van kantons (negentiende eeuw) hebben ook hun sporen aangelaten. Veel kloosters zijn opgeheven en afgebroken, andere kregen aan andere bestemming. Sommige kloosters werden ingericht voor medische- en geestelijke zorgverlening, andere kregen een culturele of recreatieve functie.

De gebouwen bleven dan behouden en de kloosterkerk behield vaak zijn religieuze functie. Een klein aantal kloosters heeft nog steeds een religieuze functie en wordt bewoond door monniken of nonnen.

Bregenz

Een rondje Bodensee kan beginnen in Bregenz (Vorarlberg, Oostenrijk). Deze plaats is niet alleen bekend vanwege het jaarlijkse festival, maar ook vanwege het klooster Wettingen-Mehrerau (1095) en de Martinskirche (1361) en Galluskapel (1079) op de top van de heuvel. De promenade langs de oever van de Bodensee loopt vanaf het klooster tot aan het centrum. Even verderop ligt het klooster Thalbach (1436), dat tegenwoordig een spiritueel centrum is.

Klooster Wettingen-Mehrerau

De Oberstadt

St. Martinskerk

Lindau

Het Kanonissenklooster van Lindau (Beieren, Duitsland), gesticht rond 822 en opgeheven in 1803, ligt op een schiereiland. Het Franciskanerklooster is in 1224 gesticht en ook in 1803 opgeheven. De romeinen bewoonden het eiland al en op de plaats van het Romeinse badhuis staan sinds de middeleeuwen de stadsmuren en het fort. De Beierse leeuw, de beroemde vuurtoren em de Mangtoren (Mangturm) houden tegenwoordig een oogje in het zeil.

Het Kanonissenklooster en de kloosterkerk

Het Franciskanerklooster

De vuurtoren en de Beierse leeuw

De Mangturm, 12 eeuw.

Salem

De abdij Salem (1136) was tot aan haar opheffing in 1805 een van de rijkste kloosters van de regio. Wie door de weelderige Franse tuinen en het barokke complex loopt heeft een ander idee van het kloosterleven. De gotische Münster en het barokke slot passen goed in dit beeld van tegenstellingen. Het contrast met het nog wel bestaande klooster Werd (kanton Thurgau) aan de andere kant van de Untersee (de westelijke uitloper van de Bodensee) kan niet groter zijn.

Klooster Salem. Foto: Carsten Steger

Birnau

Het voormalige klooster Birnau (1227) bij Überlingen was tot de negentiende eeuw vooral bekend als bedevaartsoort voor Maria. De rococokerk uit de achttiende eeuw is tegenwoordig de grote trekpleister na de opheffing van het klooster in 1803. In 1919 heeft het klooster Wettingen-Mehrerau de kerk verworven en in 1971 heeft de Paus de kerk tot Basilica minor verheven.

Priorij Birnau. Foto: Klooster Mehrerau

Siessen

Het klooster van Siessen (1260) heeft de Reformatie en de verwoesting in de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) overleefd. In 1803 is het klooster echter opgeheven, om in 1860 weer een nieuwe start te maken. Met een onderbreking in 1935-1945 functioneert het klooster nog steeds met ongeveer zeventig nonnen.

Klooster Siessen. Foto: Klooster Siessen

Hegne

Het nonnenklooster van Hegne neemt een bijzondere plaats in. Het is pas in 1856 gesticht en de gemeenschap telt wereldwijd nog maar liefst 2 800 zusters.

Konstanz

Het bisdom Konstanz bestond van 585 tot de opheffing in 1821. Het eens machtige bisdom strekte zich tot 1803 zelfs uit tot Kleinbasel! Het Concilie van Konstanz (1414-1418) was het hoogtepunt van het bisdom, dieptepunt was de verbranding van Jan Hus in 1415.

Konstanz ging in 1527 over tot het Protestante geloof, de bisschop vluchtte naar het nabije Meerburg (de bisschop van Bazel vluchtte dat jaar naar Porrentruy (Pruntrut in het Duits, het huidige kanton Jura).

opgeheven. De belangrijkste zijn het Kapuzijnerklooster, gesticht 1603, opgeheven 1816, het Dominikanerklooster op het zogenaamde Dominikanereiland (Dominikanerinsel), gesticht in 1236, 1785 opgeheven, het Franciskanerklooster, gesticht 1240, 1808 opgeheven en het Benedictijnerklooster Petershausen, gesticht 983, opgeheven 1802. De Münster staat zonder bisschop echter nog steeds fier overeind.

Voormalig Franciskanerklooster (tegenwoordig een theater)

Kapittelhuis van de Dominikanen. Hier zetelde de Franse Delegatie bij het Concilie van Konstanz (1414-1418)

Voormalige Dominikanerklooster (tegenwoordig een hotel)

De kathedraal (Münster) van Konstanz

Haven van Konstanz, Imperia, beeld (1993) ter herinnering aan het Concilie van Konstanz

Kloster Zoffingen

Het klooster bestaat sinds 1257. Het was aanvankelijk een Begijnengemeenschap, later een klooster voor nonnen van de Augustijnen en vanaf 1318 de Dominkanerinnen. Het klooster bestaat nog steeds, zij het met een klein aantal hoogbejaarde bewoners.

Kreuzlingen

De abdij van Kreuzlingen (het huidige kanton Thurgau, Zwitserland) was een machtige prinsabdij in het Heilige Roomse Rijk. Na verwoesting in de Dertigjarige Oorlog is het klooster herbouwd, maar in 1803 opgeheven.

Johann Sadeler, rond 1633 (Staatsarchiv Thurgau, Frauenfeld).

Foto: Roland Zumbuel/Wikipedia. Het complex tegenwoordig

Münsterlingen

De Benedictijnenabdij van Münsterlingen is in 986 gesticht. Toen Münsterlingen in 1524 Protestants werd, bleef de abdij bestaan. De kloosterkerk werd, op zijn Zwitsers, zelfs gedeeld door katholieken en protestanten. Thurgau was van 1460-1798 Untertanengebiet van de Eidgenossenschaft. Protestante en katholieke kantons of Orte bestuurden dit gebied. Het klooster is in 1848 opgeheven.

Reichenau

Het eiland Reichenau wordt met reden het kloostereiland Reichenau genoemd. Sinds 2000 is het zelfs UNESCO-Werelderfgoed. De gebouwen van drie kloosters staan nog (deels) overeind: St. Markus en Maria in Reichenau-Mittelzell, St. Peter en Paul in Reichenau-Niederzell en St. George in Reichenau-Oberzell.

Rorschach

Een bijzondere verhaal betreft het kloostercomplex Mariaberg in Rorschach (kanton St. Gallen). Het kloostercomplex is in 1489 gereed gekomen, maar vervolgens voor inwijding en ingebruikname als klooster verwoest door burgers uit Appenzell en de stad St. Gallen.

Het Rijke Roomse leven stond al voor Martin Luther aan veel kritiek bloot. Een leger van de Zwitserse Confederatie (St. Gallen en Appenzell waren (nog) geen lid), herstelde echter in 1490 de orde en het klooster werd daarna herbouwd, maar niet als klooster, maar als residentie van de abt van St. Gallen.

Het resultaat was een gotisch complex, dat echter door een beeldenstorm in 1529 deels is verwoest. Opeenvolgende abten van St. Gallen herbouwden het, met als hoogte (-of diepte) punt het pronkerige laatbarokke voorportaal uit 1777.

Met de opheffing van het klooster St. Gallen verliest ook de Mariaberg zijn functie. Het is sindsdien eigendom van kanton St. Gallen voor diverse onderwijsinstellingen.

Conclusie

De regio telt daarnaast nog vele kapellen, kerken en andere Christelijke centra, soms voortgekomen uit opgeheven kloosters. Iets verder landinwaarts en de Rijn stroomop- en afwaarts staan nog veel meer kloosters, bijvoorbeeld in Disentis, Chur, Pfäfers, St. Gallen, Paradies, Stein am Rhein, Ittingen, Schaffhausen of Rheinau, om maar enkele voorbeelden te noemen. De bisschopsstad Bazel telde tot 1527 maar liefst tien kloosters.

Deze kloosters zijn vanaf de vroege tot de late middeleeuwen belangrijke cultuurdragers geweest. Zonder de ‘monnikenarbeid’ was een groot deel van het klassieke erfgoed waarschijnlijk verloren gegaan.

Nog afgezien van de prachtige Romaanse en Gotische architectuur, Gregoriaans gezang, geïllumineerde handschriften, barokke en rococo paleizen en andere kunst, is de Bodenseeregio een standbeeld voor de monnik.

Bron: D. Damwerth, Horizont Bodensee, Wenen, 2019; www.bodensee.eu