De Romanisiering van Zwitserland
3 april 2023
Romanisering is, kort gezegd, de verbreiding van de Romeinse cultuur en leefwijze, met inbegrip van bestuur, onderwijs, landbouw, taal, monetaire stelsel, cultuur, architectuur, stadsplanning, sociale en economische organisatie, recht, religie, en infrastructuur zoals wegen en bruggen, theaters, amfitheaters, baden en aquaducten.
De notabelen, de lokale elite van bestuurders (de Ordo Decurionum), welgestelde burgers en aristocraten, waren de belangrijkste actoren in het proces van Romanisering in de provincies van het Romeinse Rijk. Het grondgebied van het huidige Zwitserland was vanaf 13 v. Chr. ook bezet door Rome en ingedeeld bij verschillende Romeinse provincies.
Augusta Raurica. Bron: Museum Augusta Raurica
De Romanisering
De lokale elites namen binnen een generatie de Romeinse leefwijze, taal en cultuur over. Romeinse burgers, soldaten, kooplieden, veteranen van het Romeinse leger, bankiers, ambachtslieden en bestuurders vestigden zich ook op het huidige Zwitserse grondgebied. Deze snelle integratie is verklaarbaar door de meerwaarde van de Romeinse cultuur en de kansen die ze bood.
De Romeinen voerden ook een succesvolle integratiepolitiek. Zij bood de lokale elite veel carrièremogelijkheden in economie en handel, leger, lokaal, provinciaal en soms zelfs keizerlijk bestuur, zonder de Romeinse cultuur dwingend op te leggen. De lokale elite had een grote mate van autonomie, zolang de belasting maar werd betaald en Rome niet (militair) werd tegengewerkt.
De Romeinse cultuur en leefwijze introduceerde ook een veel hogere levensstandaard. Stenen huizen, een goed wegennet, riolering, badhuizen met warm water, theater, rechtszekerheid, brood en spelen, onderwijs en een schriftcultuur zijn maar enkele van de vele voorbeelden.
Na de romanisering van de lokale elite, volgde de geleidelijke aanpassing van de overige burgers, eerst in de steden, en daarna op het platteland. Er is weinig bekend over dit proces, omdat alleen de elite schreef en dan meestal alleen over en voor de elite.
Het overgrote deel van de bevolking, ongeveer 90%, leefde, op het platteland. Van slaven (naar schatting 25% van de bevolking), vrouwen en kinderen is sowieso weinig bekend.
Wel was deze romanisering niet volledig. Ze wordt om deze reden ook wel Gallo-Romeins genoemd. Gallisch is een andere woord voor Keltisch. Alleen de elite en een deel van de bewoners in de stedelijke gebieden was Romeins of volledig ingeburgerd, zoals we tegenwoordig zeggen. Op het platteland ontstond een gemengde cultuur en taal.
Zwitserland ingedeeld in Romeinse provincies, 150 n. Chr. Beeld: Marco Zanoli/Wikipedia
De Zwitserse regio’s
Het tempo en de intensiteit van de romanisering hingen sterk af van de urbanisatie en varieerden naar gelang regio’s en omstandigheden. Het westelijke en noordelijke deel van Zwitsers gebied waren sterk geromaniseerd met onder andere de Colonia Julia Equestris (Nyon), Vindonissa (Winsdisch-Baden), Aventicum (Avenches), Lousanna (Lausanne), Augusta Raurica (Augst), Genava (Genève), ), Aquae Helveticae (Baden), Tenedo (Zurzach), Salodurum (Solothurn), Vitudurum (Oberwintherthur), Tasgaetium (Eschenz), Forum Claudii Vallensium (Martigny) of Sitten (Sedunum) en de regio Tessin.
De nabijheid van strategisch belangrijke gebieden, zoals de Rijn, en militaire kampen (zoals in Vindonissa, het huidige Windisch, kanton Aargau), handels- en verkeerswegen, onder andere rivieren, meren en bergpassen, speelden hierbij een belangrijke rol.
Het minder bevolkte en bergachtige centrale en oostelijke deel van Zwitserland was minder geurbaniseerd en (dus) minder geromaniseerd. In Graubünden was bijvoorbeeld alleen Curia (Chur) een stad van betekenis. De toegang tot de bergpassen en de noord-zuid verbinding was hierbij doorslaggevend.
Het uitgebreide wegennet, het toegankelijk maken van bergpassen, de vaarwegen en de aanleg van havens bevorderde bovendien de eenwording van de verschillende regio’s en de integratie met de rest van de Romeinse wereld.
Na het vertrek van de Romeinen aan het begin van de vijfde eeuw begint wat we tegenwoordig de vroege middeleeuwen noemen. De Keltische cultuur en samenleving waren op dat moment voorgoed veranderd in een Gallo-Romeinse cultuur.
Zwitserland ingedeeld in Romeinse provincies, 395 n. Chr. Beeld: Marco Zanoli/Wikipedia
De vroege middeleeuwen
De vroege middeleeuwen (5-8e eeuw) was het tijdperk van de Germaanse stammen, de Alemannen, in het grootste deel van Zwitserland. Vooral was het echter ook de periode van de opkomst van de kerk, de abdijen en de bisdommen tot in alle uithoeken van Zwitserland.
De Alemannen introduceerden de Germaanse taal en cultuur en verdrongen het (vulgaire) latijn in de loop van de vijfde tot de achtste eeuw. De Alemannen hebben zich echter niet gevestigd in de huidige Romandie. Alleen de Keltische Duitstalige stam van Bourgondiërs vestigden zich daar rond 434. Deze stam nam echter de Gallo-Romeinse cultuur en taal, de voorganger van het Frans, over. Dit gebied bleef grotendeels Franstalig en de huidige taalgrens stamt hoofdzakelijk uit de periode tot de 10e eeuw.
In Oostelijk Zwitserland, het huidige Graubünden, en Oostenrijkse en Italiaanse gebieden ten noorden en oosten, bleef het Reto-Romaans tot de negentiende eeuw de belangrijkste spreektaal. Een nieuwe golf immigranten, de Walser, introduceerden echter het Duits vanaf de twaalfde eeuw in bepaalde gebieden. Het Reto-Romaans heeft zich lang gehandhaafd en is pas vanaf de negentiende eeuw in de verdrukking geraakt.
De Germaanse stammen bereikten Tessin en Italiaanssprekende valleien in Graubünden niet en alleen de Italiaanse taal en cultuur ontwikkelde zich in deze regio.
Met name de kerk, de abdijen en bisdommen handhaafden het Latijn als (wetenschappelijke en religieuze) taal. De Romeinse cultuur raakte buiten de kerk in de vergetelheid tot de Karolingische Renaissance in de negende eeuw.
Conclusie
De Romanisering heeft ook in Zwitserland zijn blijvende invloed achtergelaten in taal en cultuur. Zonder Rome ook geen Christendom, in ieder geval niet zoals zich dat heeft ontwikkeld op basis van de Romeinse cultuur en bestuurlijke eenheden. Dat is ook een erfgoed van de Romeinen, ook in Zwitserland.
(Bronnen: J.-P. Felber, De l’Helvétie romaine à la Suisse Romande (Genève 2006), R. Fellmann, Die Römer in der Schweiz (Stuttgart 1988), B. Debatty, ” Les notables locaux dans les provinces gallo-romaines’ “, in G. Garidel (Ed.) Les notables locaux dans les provinces gallo-romaines. Garidel (Ed.) Les Gallo Romains, Les Cahiers de l’Antiquité (Louviers).
Reconstructie Amfitheater Augusta Raurica