Arbon, Rorschach, bisschop, abt en Bodensee
18 september 2023
Het is een Zwitserse bijzonderheid dat twee nabijgelegen stadjes een andere geschiedenis hebben gehad. Arbon (kanton Thurgau) en Rorschach (kanton St. Gallen) liggen aan de Bodensee op ongeveer 12 kilometer van elkaar. Arbon viel echter tot 1798 onder het Bisdom Konstanz, Rorschach maakte deel uit van het grondgebied van de abdij St. Gallen.
De Bodenseeregio was al in de prehistorie een bewoond gebied. Bij Arbon zijn tal van objecten uit de periode 5 000 v. Chr. 850 v. Chr. gevonden, onder andere paalbouwwoningen.
Het is in de huidige klimaatdiscussie wellicht nuttig eens een bezoek te brengen aan deze regio. Vanwege een snelle klimaatopwarming en stijgende meerspiegel zijn de paaldorpwoningen van de Kelten rond 850 v. Chr. verlaten.
De paalbouwwoningen van Arbon zijn van groot Europees belang voor wetenschap en onderzoek, mede dankzij het grote aantal gevonden voorwerpen. Honderden bronzen en ijzeren werktuigen, jachtwapens, en sieraden onthullen de vaardigheid van de ambachtslieden uit de Bronstijd en de IJzertijd. Brons is een legering van koper en tin.
Het koper dat in Arbon is verwerkt komt uit de Eifel, het tin uit het zuidwesten van Groot-Brittannië. Het is een bewijs van de levendige lange-afstandshandel in Europa (en daarbuiten), al eeuwen lang voor de Grieken en het Romeinse Rijk.
Arbon
De Romeinen erkenden de strategische ligging van Arbon en stichtten de nederzetting Arbon Felix (gelukkige boom). De plaats was onderdeel van de goed georganiseerde Romeinse postbezorging door het hele Rijk (Cursus publicus).
Bovendien lag Arbon Felix op de kruising van de handelswegen van de route Vitudurum (Winterthur), Constantia (Konstanz), Brigantium (Bregenz) en Curia (Chur). Het Romeinse kasteel is in de vierde eeuw gebouwd, nadat de Bovenrijn-Bodensee de nieuwe grens (Limes) met Germania was geworden.
Na het vertrek van de Romeinen rond 410 trokken Alemannen het gebied binnen. Ze vervingen in kort tijd de taal en cultuur van de geromaniseerde Kelten en introduceerden de Alemannische taal en cultuur. De Alemannische hertogen heersten tot de achtste eeuw. De Frankische koningen en keizers (de Karolingers) namen daarna het bestuur dan over.
Gallus en Columban
Met de komst van de Ierse monniken Columban en Gallus was 612 al een nieuwe fase in de geschiedenis van de regio begonnen. Gallus verbleef aanvankelijk in Arbon en vertrok daarna naar de bovenloop van de Steinach in de buurt van St. Georgen. Hij leidde vervolgens op de plaats van de huidige abdij in St. Gallen zijn heremieten bestaan. Op deze plaats aan de Steinach was hij namelijk gestruikeld en hij zag dit als goddelijk teken.
De bisschop
Van 700 tot 1798 was Arbon eigendom van het bisdom Konstanz. De bisschoppelijke voogden resideerden bijna 1000 jaar (!) op kasteel Arbon. De Confederatie had Thurgau echter in 1460 veroverd op Habsburg en voor Arbon betekende dit een gecompliceerde situatie, want de bisschop van Konstanz was weliswaar de rechtmatige heerser van Arbon, maar de Confederatie had de feitelijke macht en oefende deze uit door gemeenschappelijk bestuur in de Tagsatzung en door voogden. Het was een garantie voor veel conflicten, die hier verder buiten beschouwing blijven.
Arbon was in deze tijd een stad ( een document van 29 januari 1255 bevestigt de stadsrechten) met een belangrijke regionale- en handelsfunctie. Aanhoudende geschillen tussen de bisschop van Konstanz en de abt van St. Gallen waren de aanleiding voor de bouw van de stadsmuur met kantelen, poorten en gracht in de 13e eeuw.
Rorschach
De geschiedenis van Rorschach gaat terug tot de Alemannen. Zij stichtten de nederzetting Rorscahun nadat de Romeinen waren vertrokken, in de eerste helft van de vijfde eeuw. De Duitse koning en later de eerste keizer van het Heilige Roomse Rijk, Otto I (912-973), verleende de plaats 947 stadsrechten. Eigenaar was het klooster St. Gallen.
Rond 1000 was Rorschach een doorgangsplaats voor pelgrims naar Santiago de Compostela en Einsiedeln en een handelsplaats voor handel over en langs de Bodenzee.
De permanente conflicten tussen de abdij St. Gallen en het bisdom Konstanz komen ook tot uiting in de twee middeleeuwse kastelen in Rorschacherberg, een gemeente vlakbij Rorschach.
Er waren echter niet alleen conflicten tussen de abt en de bisschop, maar ook tussen de abt en de Appenzeller en de abt en de stadsbewoners van St. Gallen. De abdij wilde in 1489 het Mariabergklooster in Rorschach inwijden.
Kort voor de voltooiing werd het echter verwoest door Appenzellers en burgers van St. Gallen. Het klooster werd herbouwd, maar niet als klooster, maar als gebouw voor de abt van St. Gallen. De abdij bestuurde Rorschach tot 1798.
De Franse tijd 1798-1813
De Franse tijd maakte een einde aan de (formele) politieke macht en het eigendom van de bisschop en de abt. Rorschach werd een gemeente in het kanton St. Gallen, Arbon in het nieuwe kanton Thurgau in 1803.
Na de ontbinding van het bisdom Konstanz (1803) was het kasteel lange tijd eigendom van de ondernemer Franz Xaver Stoffel. Hij richtte de zijdeweverij Stoffel & Sohnen op, de eerste industriële onderneming in de stad. Arnold Baruch Heine stichtte later de op één na grootste borduurfabriek ter wereld!
De (textiel) industrie en ambachtssector ontwikkelden zich na 1850 snel. De machinefabriek Sauer werd zelfs nationaal en internationaal toonaangevend op het gebied van industriële apparatuur, machines en later bedrijfswagens. Van 1890 tot 1910 groeide de bevolking van 2500 naar bijna 10.000.
Het klooster Marienberg (1489) en de barokke Kolumban Kirche (1782) zijn het andere culturele erfgoed van de abdij.
Tegenwoordig is Arbon een veelzijdig commercieel, industrieel en dienstverlenend centrum en een toeristische bestemming aan het Bodenmeer.
Rorschach bleef ook na de onafhankelijkheid als zelfstandige gemeente lange tijd vooral een haven- en handelsplaats. Het graanhuis (Kornhaus) uit 1749, dus nog gebouwd in opdracht van de abt, is nog steeds het symbool van de stad. Diverse stadspaleizen in het centrum herinneren aan deze tijd.
De internationale firma Würth vestigde zich in 2008 in de stad en opende ook Forum Würth, haar derde instituut in Zwitserland.
De promenade met de badinrichting op palen (badhut, 1924), de handelshuizen, het park aan de oever van het meer en de graanschuur geven de stad een mediterrane grandeur.
Conclusie
Eeuwenlang waren Arbon en Rorschach niet alleen economische, maar ook politieke en dynastieke rivalen. Tot op zekere hoogte zijn ze nog steeds economische rivalen, maar als gemeenten zijn ze politiek onafhankelijk in verschillende kantons.
Ondanks hun eeuwenlange politieke ondergeschiktheid aan een bisschop en een abt, is de geschiedenis hen gunstig gezind geweest. Beide steden hebben onder dit bestuur welvaart en cultuur kunnen ontwikkelen en de (godsdienst)oorlogen (en ook de Reformatie!) zijn grotendeels aan hen voorbijgegaan.
Een tentoonstelling (Mittelmeer am Bodensee, Wirtschaftsraum zwischen Alpen und Rheinfall) in het Liechtensteinse Nationale Museum toont het regionale handelsgebied van het Bodenmeer in de Middeleeuwen.
Handel trok zich toen al weinig aan van politiek en nationale grenzen. Bovendien was het Alemannisch de taal die in de Middeleeuwen in deze regio werd gesproken (naast het Latijn in kerkelijke, wetenschappelijke en bestuurlijke kringen).
Zelfs de eerste paalbewoners beschouwden de ligging aan het Bodenmeer (tot de snelle stijging van het meerpeil rond 850 voor Christus) als een voedsel- en klimaatparadijs. Dit geldt vandaag de dag nog steeds voor de inwoners van Arbon en Rorschach, hoewel er zelfs nu geen garantie is voor de toekomst.
Arbon
Rorschach