Dies academicus Universiteit Bazel en kunstmatige intelligentie
30 november 2023
De Dies academicus van de universiteit Bazel vond op 24 november 2023 plaats in de oudste parochiekerk van Bazel, de Martinskirche (11e eeuw). Een toepasselijke locatie voor de oudste universiteit van het land.
Martinskirche
Erasmus (1469-1536) heeft het net niet meer meegemaakt, maar in 1538 is ten behoeve van beurzen voor (internationale) studenten de Erasmus Stichting (Erasmusstiftung) opgericht, ruim vier eeuwen voor het Erasmusprogramma van de Europese Unie! Ook toen al was Zwitserland een innovatief land. Het kapitaal bestond uit de nalatenschap van Erasmus.
De eerste beheerder van het fonds was zijn vriend Bonifacius Amerbach (1495-1562). De Universiteit, het stadsbestuur en burgers van Bazel richtten na 1532 ook fondsen op voor het verlenen van beurzen.
Van de 5 600 Studenten, die zich tussen 1532 en 1600 inschreven, kwamen de meesten uit de Zwitserse Confederatie, Duitsland en Oostenrijkse gebieden en 500 uit Frankrijk, 250 uit de Nederlanden, 150 uit het Koninkrijk Polen en Litouwen, 100 uit England, 70 uit Italië en 60 uit Scandinavië.
Rechts het oude universiteitsgebouw (tot 1939) aan de Rheinsprung, links daarvan de botanische tuin (tot 1692).
1460-1532
1532 was een belangrijk jaar voor de universiteit, feitelijk was sprake van een nieuw begin. De Universiteit is gesticht op initiatief van het stadsbestuur in 1460, na schriftelijke toestemming van Paus Pius II (1405-1464) in een bul op 12 november 1459.
Het was dus een initiatief van burgers en niet van een landsheer, wat uitzonderlijk was in die tijd. De universiteit heeft dan ook altijd een innige band met de burgers van de stad onderhouden. Dit kwam en komt onder andere tot uitdrukking in diverse organisaties van burgers en ruimhartige donaties.
Op 4 april 1460 opende de universiteit met een feestelijke mis en het Te Deum laudamus in de Münster (de kathedraal) haar deuren met de vier faculteiten theologie, recht, medicijnen en de Artes liberales.
Het Concilie van Bazel (1431-1438/1449) en de goede contacten met Paus Pius II ( die als secretaris van een kardinaal onder zijn naam Enea Silvio Piccolomini het Concilie had bijgewoond), de drukkerijen en uitgeverijen, de centrale ligging, en de humanistische geest schepten de voorwaarden voor de universiteit in deze stad met 10 000 inwoners.
Centrum Bazel rond 1450. Maquette Historisches Museum Basel
Het Concilie had een eigen universiteit, de Konzilsuniversität (1432-1440). Daar studeerden en onderwezen belangrijke wetenschappers van de meest prestigieuze universiteiten. De kerk en wetenschap, onderzoek en universiteiten waren toen nog nauw met elkaar verbonden. Na het Concilie werd de Konzilsuniversität voorgezet als Kurienuniversität (1440-1448). De basis voor een permante universiteit was gelegd.
Het was bovendien een periode van het oprichten van veel nieuwe universiteiten in het Duitstalige gebied, onder andere in Greifswald (1456), Freiburg (1457), Ingolstadt (1472), Trier (1473), Mainz (1477), Tübingen (1477), Wittenberg (1502) en Frankfurt a/d Oder (1506). De landsheer en de keizer van het Heilige Roomse Rijk en niet de burgers waren echter de drijvende kracht.
De Universiteit ontwikkelde zich voorspoedig als kleinere universiteit aan de Bovenrijn met prestigieuze leerstoelen en professoren. De aansluiting bij de Eidgenossenschaft betekende echter een verlies van studenten uit de Habsburgse landen (die veelal kozen voor Freiburg im Breisgau).
De tweede breuk kwam met de Reformatie. Na rumoerige jaren en polarisatie van voor- en tegenstanders kozen de stad en de universiteit 1529 voor de Reformatie. Veel professoren en studenten verlieten samen met het Domkapittel en de bisschop de stad en de universiteit werd gesloten. De meeste studenten en professoren gingen naar het katholieke Freiburg (evenals Erasmus tot diens terugkeer naar Bazel in 1535).
De protestante universiteit ging met nieuwe statuten en nieuwe financiering 1532 weer van start. Een belangrijke introductie was de invoering van beurzen voor studenten, nu de kerk als financier was weggevallen. De Erasmusstichting, ondersteuning door de stad en initiatieven van burgers vervulden deze functie.
Johann Jakob Neustück (1799/1800–1867), 1843, blik vanaf de Rheinsprung door de Augustinergasse met rechts het Augustinerklooster naar de Münsterplatz. Foto: Wikipedia
Ook het “Collegium alumnorum» ondersteunde studenten financieel. De twee locaties waren het ‘Oberes Kollegium’ in het voormalige Augustinerklooster (op de plaats van het gebouw van het Natuurhistorische museum) en het «Unteres Kollegium» op het oude universiteitsgebouw ‘Schalerhof’ op de Rheinsprung.
Johann Jakob Neustück (1799/1800-1867), 1844, Augustinerkloosterhof en het “Oberes Kollegium” 1844. Foto: Wikipedia
Door de scheiding universiteit en kerk kwam er ook veel meer aandacht voor de medische wetenschap, civiel-, staats- en volkenrecht en de artes liberales.
Mede dankzij de aanwezigheid van uitgevers en drukkers, een liberale, humanistische omgeving en centrale ligging trok de universiteit steeds meer buitenlandse studenten en professoren aan.
1532-1945
De botanische tuin kwam 1588 tot stand aan de Rheinsprung. In 1692 verhuisde de botanische tuin naar de Petersgraben naar het opgeheven Dominikaner klooster en in 1898 naar de huidige locatie bij de Spalentor aan de Petersplatz, vlakbij het nieuwe hoofdgebouw (Kollegienhaus) uit 1939.
Het Kollegienhaus, de Petersplatz en de Spalenberg
De universiteit kocht in 1661 het Amerbachkabinett en creëerde daarmee de voorwaarden voor het eerste openbare Europese museum in het Haus zur Mücke in 1671. De universiteitsbibliotheek was daar al ondergebracht.
Haus zur Mücke
De collecties werden in die tijd verzameld door welgestelde burgers en professoren van de universiteit. Bonfacius en diens zoon Basilius (1533-1591) Amerbach waren de grootste verzamelaars van antieke kunst, hedendaagse beeldende kunst, flora en fauna en volkenkundige voorwerpen).
Uit dit initiatief zijn in de 19e en 20e eeuw verschillende musea voortgekomen, onder andere het Museum der Kulturen, Naturhistorisches Museum, Kunstmuseum Basel, Antikenmuseum Basel und Sammlung Ludwig, Historisches Museum Basel, Pharmaziemuseum en Anatomisches Museum.
De universiteit heeft sindsdien nog diverse dieptepunten meegemaakt, in studentenaantallen, politieke situatie (1798-1813, de Franse overheersing) en de scheiding van Kanton Basel-Stadt en Basel-Landschaft in 1833. Tegenwoordig hebben de twee kantons een (financiële) modus vivendi en samenwerking gevonden. Economische crises en (wereld) oorlogen hadden ook hun weerslag.
Na 1945
De zeven faculteiten psychologie, economische wetenschappen, natuurwetenschappen, geesteswetenschappen, medisch wetenschap, recht en theologie hebben tellen tegenwoordig ongeveer 13 000 studenten.
Rector Prof. Dr. Dr. h.c. mult. Andrea Schenker-Wicki bij het uitspreken van de rede ‘Intelligenzen’.
De rector-magnificus stelde op de Dies academicus van Zwitserlands oudste universiteit de nieuwste globale uitdaging in de wetenschap centraal onder de titel ´Intelligenzen: kunstmatige intelligentie (KI) ´.
De universiteit engageert zich met een zogenaamd KI-Initiatief (KI-Initiatieve) met als doel KI voor de maatschappij op een verantwoorde manier in te zetten en te ontwikkelen (responsible intelligent society) en alle burgers in dit proces te betrekken (no one left behind).
Erasmus ging op een genuanceerde, humanistische en tolerante wijze om met de uitdagingen van zijn tijd. Hij zou trots zijn op het door hem zo gekoesterde Bazel en wat toch ook enigszins zijn Alma mater is. Hij kijkt wellicht welwillend toe vanuit zijn laatste rustplaats in de Münster.
(Bron: Universität Basel; G. Kreis, 550 Years of the University of Basel, Christoph Merian Verlag, Basel 2010).
Post scriptum:
ETH Zürich en EPFL lanceerden op 4 december het initiatief “Swiss AI” met als doel Zwitserland te positioneren als wereldwijd toonaangevende locatie voor de ontwikkeling en het gebruik van transparante en betrouwbare kunstmatige intelligentie. De nieuwe “Alps” supercomputer op CSCS biedt hiervoor de infrastructuur.
Impressies van de Dies academicus
