The Sky is the Limit in Binningen en in Franeker
11 maart 2024
Zoals bekend is de rekeneenheid van een jaar de tijd die de planeet aarde nodig heeft voor zijn baan om de zon. De maan en de sterren spelen ook een rol in deze tijdsmeting.
In Zwitserland zijn er 46 obervatoria of sterrenwachten, waarvan 26 aangesloten bij de nationale organisatie Schweizerische Astronomische Gesellschaft/Société astronomique suisse. Een daarvan is het observatorium St. Margarethen bij Binningen (kanton Basel-Landschaft).
Het is gesticht in het midden van de 19e eeuw en stond aanvankelijk in de stad Bazel bij het Bernoullianum. In 1928 is het verplaatst naar de huidige locatie en hoorde tot 2007 bij de universiteit Bazel. Sindsdien beheert een vereniging het complex.
Telescoop van het observatorium St. Margarethen
De oude Egyptenaren, de zeevarende Feniciërs, de Grieken en de Romeinen hebben op hun manier al baanbrekende onderzoekingen en ontdekkingen gedaan van het heelal en de tijdsmeting in jaren en dagen. De Vikingen hadden op hun (verre) zeereizen ook al de nodige ervaring met navigeren en tijdsmeting op basis van de sterren, planeten, zon en de maan.
De Egyptenaren ontwikkelden op basis van hun metingen de eerste kalenders, de Grieken en vooral de Romeinen perfectioneerden dit systeem. Aan de Romeinen danken we niet alleen de namen van maanden en dagen, maar ook de Juliaanse kalender, die zelfs tot 1582 gold in het grootste deel van Europa.
François Ducommun (1763-1839), Planétaire, 1816. Collectie: Musée international d’horlogerie
Antieke wetenschappers hadden al ontdekt dat de zon iets meer dan 365 dagen nodig heeft voor de baan om de zon. Dit verschil uit zich tegenwoordig in de schrikkeljaren of 366 dagen per jaar, op 29 februari.
De tijdmeting in uren en secondes was echter pas eeuwen later realiseerbaar, vanaf de ontwikkeling van mechanische uurwerken in de 15e en 16e eeuw. Het Museum voor de horlogerie (Musée d’horlogerie) in Le Locle en het Internationale Horlogerie Museum (Musée international d’horlogerie) in La Chaux-de-Fonds, dat dit jaar 50 jaar bestaat, zijn daaraan gewijd. Tegenwoordig is zelfs een meting in een Femtoseconde mogelijk, ofwel een bilardste of 0,000 000 000 000 001 seconde.
In de westerse wereld is de Gregoriaanse kalender in 1582 ingevoerd door Paus Gregorius XIII (1502-1585). Tegenwoordig is het de kalender in vrijwel alle landen. De Chinese, Joodse, Japanse, Boeddhistische jaartellingen en de kalenders van enkele andere religies en landen zijn echter (formeel) nog steeds afwijkend.
De invoering van de Gregoriaanse kalender in Zwitserland. Afbeelding: Sternewarte St. Margarethen
Ook in Europese landen was invoering van deze (katholieke) kalender niet vanzelfsprekend. In Zwitserland duurde het zelfs tot 1812 voordat alle 22 kantons van de Confederatie deze kalender hanteerden. Ook de Republiek van de Verenigde Nederlanden kende een tijdspanne tot 1701, met Friesland, Groningen, Utrecht en tenslotte Drenthe als laatste provincies.
Afbeeldingen: Sternewarte St. Margarethen
Een ander interessant aspect van deze wetenschap is de eeuwenoude globalisering vanaf de antieke oudheid. Van meer recente datum zijn de contacten van wetenschappers in de zestiende en zeventiende eeuw.
Torùn, Nikolaus Copernicus
Nikolaus Copernicus (1473-1543) uit Torùn (Polen) en Galileo Galilei (1564-1642) uit Florence zijn de bekendste namen. De Basler geleerde Peter Megelin (1623-1686), professor aan de Universiteit van Bazel, publiceerde 1682 zijn baanbrekende boek Systema Mundi Copernicanum in Amsterdam. Johannes Hevelius (1611-1687) uit Gdansk (Danzig), publiceerde Selenographia sive Lunae Descriptio en andere belangrijke studies, die soms nog steeds gelden!
Het voormalige observatorium in Binningen is gewijd aan deze historie en is bovendien nog steeds in gebruik als meetinstrument voor diverse meteorologische doeleinden. Het obervatorium wordt beheerd door de Astronomische Verein Basel.
Afbeelding: Sternewarte St. Margarethen
Het observatorium is op bepaalde dagen open voor het publiek, dat (met helder weer) onder deskundige begeleiding gebruik kan maken van de telescopen. Ook met een bewolkte hemel is het obervatorium de moeite waard vanwege de (wetenschappelijk en historische) informatie en de simulaties van een onbewolkte hemel.
Het heelal, de zon, sterren, planeten, galaxies en andere hemellichamen hebben, waar ook ter wereld, ongeacht religie of politiek systeem, één ding gemeen: de Sky is the limit en het verveelt nooit.
Ook Eise Eisinga (1744-1828) heeft zich nooit verveeld in Franeker. Hij voltooide het oudste nog functionerende planetarium ter wereld in 1781. Onlangs is vanwege het schrikkeljaar de kalender handmatig een dag vooruit gezet!
(Bron en verdere informatie: Astronomischer Verein Basel)
De planeet Jupiter: Afbeelding: Sternewarte St. Margarethen
Galaxies. Afbeeldingen: Sternewarte St. Margarethen
