Het Museum voor horlogerie in La Chaux-de-Fonds waar de tijd nooit stilstaat
1 april 2024
Iedereen is in de moderne maatschappij bekend met de begrippen seconde, minuut, uur, dag, week, maand, (schrikkel) jaar, decennium, eeuw, millennium, dag, nacht en jaargetijden.
Wie weet echter dat een jaar niet precies 365 of 366 (schrikkeljaar) heeft, maar ‘slechts’ 365, 2425 dagen ( de exacte duur van een rondje van de aarde om de zon)?
Wie heeft er weet of een voorstelling van een femtoseconde (één triljoenste van een seconde), een picoseconde (één biljoenste van een seconde), een nanoseconde (één miljardste van een seconde of een microseconde (één miljoenste van een seconde)?
Le Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds, apparatuur voor de femtoseconde
Deze tijdseenheden zijn in het dagelijkse leven wellicht niet zo relevant, maar voor het bedrijfsleven, informatica, telecommunicatie, vliegverkeer, astronomie, ruimtevaart, satellieten, computers, kunstmatige intelligente, klimaatonderzoek en andere (wetenschappelijke) toepassingen zijn ze van fundamenteel belang.
Le Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds, het internationale museum voor de horlogerie in La-Chaux-de Fonds (kanton Neuchâtel), gaat onder andere in op deze moderne tijdmeting, haar toepassingen en historie.
Zwitserland is al eeuwenlang wereldleider op het gebied van innovatie, productie, marketing en globale export van uurwerken en andere apparaten van tijdmeting.
Veel dorpen en steden in vooral de kantons Genève, Vaud, Bern, Jura, Neuchâtel en Schaffhausen produceren of produceerden wereldberoemde of minder bekende merken en doen baanbrekend onderzoek op het gebied van tijdmeting en astronomie.
Le Locle, Tissot
De metingen van het observatorium van Neuchâtel (1858-2007) worden nog steeds beschouwd als de beste ter wereld. Dit instituut heeft baanrekend onderzoek gedaan op het gebied van precisie en de atomaire tijdmeting.
Het observatorium van Neuchâtel
De internationale afspraken (le Temps atomique international, TAI) in 1967 van de atomaire seconde als tijdseenheid zijn een resultaat van onderzoek in dit observatorium. In 2007 zijn de activiteiten van het observatorium ondergebracht in de Universiteit van Neuchâtel en het CSEM (Centre Suisse d’Electronique et de Microtechnique).
Neuchâtel, het CSEM
Het is geen toeval dat ’s werelds meest geavanceerde museum voor tijdmeting met de grootste collectie van apparaten en haar duizenden jaren oude historie in La-Chaux-de Fonds is gevestigd. Dit museum staat immers in de ‘Métropole horlogère’ , samen met Le Locle ’s werelds tikkende hart van uurwerken en Unesco Wereld Erfgoed.
Ingang van het Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
La Chaux-de-Fonds en Le Locle (kanton Neuchâtel) zijn al eeuwen vrijwel geheel gewijd aan onderzoek en productie van apparaten van tijdmeting. Zelfs de stadsplanning, woningbouw, onderwijs, fabrieken, werkgelegenheid en welvaart zijn er op afgestemd.
Le Musée d’horlogerie du Locle en het museum in de stadhuis in Le Locle bieden eveneens een overzicht van deze historie, zij het vooral vanuit het lokale perspectief en fraaie collecties van fabrikanten.
Le Musée d’horlogerie du Locle
Vanwege het jubileumjaar van het opzienbarende gebouw (1974) van het museum in La Chaux-de-Fonds gaat de aandacht in deze bijdrage uit naar zijn collectie.
Het museum in Le Locle komt in een aparte bijdrage aan de orde, evenals enkele andere toonaangevende musea op dit gebied (onder andere Longines in St. Imier, Omega en Swatch in Biel, Audemars Piquet in Le Brassus, Patek Philippe in Genève, Beyer in Zürich en IWC in Schaffhausen en het wetenschappelijke instituut CSEM in Neuchâtel).
Het museum voor de horlogerie in La Chaux-de-Fonds is opgericht in 1902 en was aanvankelijk ondergebracht in de École de l’horlogerie. Sinds 1974 is het gehuisvest in een complex van beton, grotendeels onder de grond in het zogenaamde Parc des Musées (museumpark). De andere musea in het park zijn het historische museum en het kunstmuseum van La Chaux-de-Fonds.
Le Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds, telescoop van het observatorium van Neuchâtel
Wie het museum bezoekt moet wel de tijd nemen. De collectie is omvangrijk, zowel thematisch, als chronologisch ingericht met interactieve, schriftelijke en audiovisuele begeleiding in het Frans, Duits en Engels. Net zoals een blik door een telescoop in een observatorium niet verveelt, zo fascineert ook de historie, apparatuur en ontwikkelingen van de tijdmeting.
De collectie was aanvankelijk gebaseerd op donaties van industriëlen in de regio en docenten van de École de l’horlogerie. De Société des fabricants d’horlogerie was lange tijd de belangrijkste donateur. Gaandeweg namen (internationale) donaties, legaten en aankopen van anderen een steeds grotere plaats in.
De wereldwijde faam, het deskundige onderhoud en de expertise op het gebied van reparaties en de (financiële) ondersteuning van diverse organisaties (onder andere de Fondation Maurice Favre en de Association des AmisMIH) zijn de motivatie voor jaarlijks diverse belangrijke en minder belangrijke legaten en donaties. Een huidige expositie is gewijd aan de legaten van de unieke collecties van Eduard Streit (1939-2023) en Michel Huber (1950-2023).
Collectie antieke zonnewijzers. Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
De oude Egyptenaren konden weliswaar nog geen uren of secondes weergeven, maar ze hadden wel begrip van de relatie zon-aarde, kalenders, dagen, maanden, jaren en hun tijdmeting. Wetenschappers in Babylon, het Perzische Rijk en andere gebieden in het Midden Oosten en Verre Oosten, onder andere in China, hielden zich ook al bezig met de tijdmeting. Het museum begint dan ook met deze historie.
De Gnomon, een van de oudste instrumenten van tijdmeting. Sculptuur uit 2014 ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan van het Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
Kopie van de Clepsydra van Karnak (Egypte), rond 1400 v. Chr. Collectie: Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
De Clepsydra uit Egypte en de Gnomon (de Grieken gaven de naam aan deze Egyptische uitvinding) zijn de oudste voorbeelden van tijdmeting. In de veertiende eeuw zijn de eerste astronomische klokken ontwikkeld. Astronomie was tot de opkomst van de mechanische klok in en aan het einde van de middeleeuwen de belangrijkste wetenschap voor de tijdmeting.
Collectie (antieke) zandlopers. Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
De Grieken en Romeinen ontwikkelden het stelsel verder en de (Romeinse) Juliaanse kalender was zelfs tot 1582 de formele tijdmeting in dagen, maanden, weken en jaren.
Het nauwkeurig weergeven van uren en secondes was echter nog niet mogelijk. Zonsopgang- en ondergang en de jaargetijden bepaalden tot de hoge middeleeuwen grotendeels het dagelijkse levensritme. Zonnemeters, watermeters, zandmeters, kaarsen, boomringen en andere hulpmiddelen bepaalden de tijdseenheden.
De invoering van de Gregoriaanse kalender in 1582, bijna 1 500 jaar later (!) was gebaseerd op nieuwe tijdmetingen en inzichten.
De mechanische tijdmeting kwam eind veertiende en de eeuwen daarna tot ontwikkeling. Tot dan speelden handmatig bediende kerkklokken in de Christelijke wereld een belangrijke rol in het dagelijkse leven en in de kloosters.
Het is geen toeval dat de eerste mechanische klok op een kerktoren is geïnstalleerd (Kathedraal van Salisbury, 1386). De Zytglogge in, onder andere Solothurn of Bern, zijn voorbeelden op seculiere gebouwen in Zwitserland. De astronomische klok in Praag is ook wereldberoemd.
Het planetarium van Giovanni Dondi (1330-1388). Collectie: Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
Er kwamen eerst staande klokken (pendules) en daarna zakhorloges. Deze werden steeds nauwkeuriger, functioneler, fraaier en zelfs ware kunstwerken. Het museum geeft een chronologisch overzicht van de belangrijkste uitvinders, toepassingen en ontwikkelingen.
Een mechanisme van een middeleeuwse kerkklok, verticaal mechanisme met zwaartekracht (gewichten). Collectie: Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
Er was niet sprake van één uitvinder, maar eerder van een reeks opeenvolgende innovatieve toepassingen en ontdekkingen in, onder andere, Frankrijk, Duitsland, Nederland, Engeland en Zwitserland.
Hoewel er te veel uitvinders en onderzoekers zijn, om ze individueel op te noemen, wordt een uitzondering gemaakt voor ‘onze’ raadspensionaris Christiaan Huygens (1629-1695).
Hij neemt te midden van diverse andere uitvinders een aparte plaats in, wat in Nederland nauwelijks bekend is. Zijn uitvinding was echter even klein als belangrijk voor de ontwikkeling van de tijdmeting: de slingerklok in de pendule en de balansveer in de ‘Unrueh’, het centrale besturingsmechanisme van een uurwerk.
Het Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds en de Stichting Haegschse Tijd organiseren in 2025 een tentoonstelling ter gelegenheid van de uitvinding van de balansveer in 1675.
Het systeem van Christiaan Huygens voor de pendule en de balansveer voor het zakhorloge in woord en beeld. Op de voorgrond een penduleklok uit 1690, vervaardigd door Pieter Visbagh (1634-1722). Collectie: Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
Het mechanisme van een moderne kerkklok, horizontaal mechanisme zonder zwaartekracht. Maquette du Grand Temple. Collectie: Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
Vanwege sportwedstrijden (aanvankelijk paardenraces in de 19e eeuw), globalisering, handel, technische ontwikkelingen en industrialisatie namen de behoefte aan nauwkeurige tijdsmetingen, apparatuur en toepassingen steeds verder toe in de 20e en 21e eeuw. Het museum brengt dit in woord en beeld met een representatieve collectie van uurwerken en uitgebreide (interactieve) documentatie.
Het bijzondere aan het museum is niet alleen zijn collectie en indeling. Het gebouw ligt onder de grond en is van beton, op zich een kil materiaal. De bezoeker voelt zich echter omringd in een warm bad van tijdmeting, historie, kunst, informatie en apparatuur.
Diverse andere monumentale gebouwen van beton zijn het museum in Zwitserland voorgegaan, onder andere de kerk in Hérémence (l’église Saint-Nicolas, kanton Valais) en de Antoniuskiche in Bazel. Voor een museale omgeving is het echter een nieuw concept.
De architecten Pierre Zoelly (1923-2003) en Georges-Jacques Haefeli (1934-2010) baseerden zich niet alleen op de architectuur van Le Corbusier (1887-1965), geboren en opgeleid in La Chaux-de-Fonds, maar hielden ook rekening met de omgeving (le Parc des Musées) en de collectie en functionaliteit van het museum.
Een huidige tentoonstelling in het museum is gewijd aan de totstandkoming van dit complex. (Voor verdere informatie: N. Maillard, Le Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds, Société d’histoire de l’art en Suisse, 2024, ook beschikbaar in het Duits en Engels).
Bovendien is het ook een kunstmuseum: creativiteit, technisch vernuft en de kunststijlen vanaf de 16e eeuw komen er tot uitdrukking, bijvoorbeeld, fraai gedecoreerde 16e eeuwse astronomische kunstwerken, 17e eeuwse dameshorloges en zakhorloges voor mannen, schilderijen, meubels en interieurs, 18e eeuwse pendules, de eerste polsbandhorloges, chronometers, stopwatches en quartz, elektronische en atomaire toepassingen in de twintigste en eenentwintigste eeuw.
Onbekende Hollandse meester, rond 1750, gentilhomme met zakhorloge. Collectie: Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
En daarnaast is het een historisch museum. De historie van tijdmeting houdt immers gelijke tred met maatschappelijke, internationale, logistieke, industriële, religieuze en technische ontwikkelingen, oude en nieuwe naties en hun machthebbers.
Werkplaats van een horlogefabrikant, begin 20e eeuw. Collectie: Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
Veel Zwitserse en internationale persoonlijkheden komen in deze context aan de orde. Diverse unieke horloges, (astronomische) klokken en apparatuur van tijdmeting krijgen speciale aandacht, bijvoorbeeld La Merveilleuse (1878) van Ami Lecoutre (1843-1921), de uitvinding van de Tourbillon (1801) van Abraham-Louis Breguet, de Planétaire (1816) van François Ducommun en eigentijds chronometers, quartz-, mechanische- en elektronische horloges en andere uurwerken in alle soorten, maten en functionaliteit.
François Ducommun, Planétaire, 1816. Collectie:Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
Diverse modellen, honderden objecten en documentatie geven inzicht in het functioneren van een uurwerk, van een klein horloge tot een grote kerkklok. Er zijn replica’s van ateliers voor de productie en het ambacht. Praktische toepassingen komen aan de orde in onder andere de scheepvaart, wetenschappelijk onderzoek, het dagelijkse leven, bedrijfsleven, mode of interieurs.
De werkplaats voor restauraties in het Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
Het museum biedt ook onderdak voor onderzoek, onderhoud en reparaties. Een werkplaats geeft bezoekers een blik in de modernste technieken. Het archief en de bibliotheek zijn op aanvraag toegankelijk.
Collage met als thema ’tijd’ (“La vitesse est relative, mais le temps est absolu” (De snelheid is relatief, maar de tijd is absoluut), treinstation van La Chaux-de-Fonds
Tijd heeft ook een filosofisch aspect, zoals het getal ‘nul’ dat ook heeft. Wat is tijd eigenlijk? Het Universum is ongeveer 14 miljard jaar oud, de aarde ongeveer 4 miljard jaar.
Het symbolische, functionele en artistieke Carillon uit 1980 (kunstenaar: Onelio Vignando, 1914-2021) naast en boven het museum in het Museumpark
Alleen de mens maakt zich, voor zover bekend, al duizenden jaren zorgen om ‘de tijd’ en wil ‘de tijd’ ordenen. Hoeveel femtoseconden het universum en de aarde al bestaan is echter niet te bevatten voor de mens, evenmin als de afstand aarde-Neptunes.
Hans Erni (1909-2015) maakte voor de wereldtentoonstelling in Brussel (1958) drie fresco’s: La conquête du temps (De verovering van de tijd), Histoire de la Mesure du temps (geschiedenis van de tijdmeting) en Technique de la Mesure du temps (techniek van de tijdmeting). De foto is een detail uit Technique de la Mesure du temps: de moderne mens en de strijd met de tijd, gesymboliseerd door een oude man met zandloper en zeis (vergankelijkheid). De drie fresco’s zijn ondergebracht in het Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
Het museum brengt op een overzichtelijke en fascinerende wijze de tijdmeting van de afgelopen 5 000 jaar onder de aandacht.
(Bron en verdere informatie: C. Cardinal, J.-M. Piguet, Catalogue du Musée international d’horlogerie, La Chaux-de-Fonds,1999; M. Leonhardt, L’heure, et plus encore Montres à complications de la collection du Musée international d’horlogerie, Neuchâtel, 2018; Le Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds)
Impressies van het Musée international d’horlogerie de La Chaux-de-Fonds
