De Vredesverdragen van Utrecht, Rastatt en Baden, Spaanse Successieoorlog en Catalanen

12 augustus 2024

Wat hebben Utrecht, Rastatt (Baden-Württemberg) en Baden (kanton Aargau) met elkaar gemeen? Deze steden hebben niet alleen een belangrijke rol gespeeld in de constitutionele geschiedenis van respectievelijk Nederland, de Duitse Bondsrepubliek en Zwitserland.

In 1713 en 1714 vonden de belangrijkste (bilaterale) verdragen ter beëindiging van de Spaanse Successieoorlog (1701-1713) achtereenvolgens in deze steden plaats. Daarna volgden nog enkele afrondende verdragen in Den Haag, Madrid en Antwerpen.

De Spaanse successieoorlog had de Spaanse kroon (en de heerschappij over de Zuidelijke Nederlanden, Noord-Italiaanse gebieden, Sicilië, Napels en de kolonies) als inzet.

Europa rond 1700. Afbeelding: Wikipedia

Karel II (1661-1700), koning van Spanje en zijn (Koloniale en Europese) rijk was de laatste Spaanse Habsburger. Hij had in zijn testament Philip van Anjou (1683-1746), een kleinzoon van Lodewijk XIV (1638-1715), als opvolger benoemd.

Philip is vervolgens op 1 november 1700 ingehuldigd als de Spaanse koning Philip V. Behalve de Spaanse kroon speelden in het complexe krachtenveld van de vele soevereine staten van het Heilige Roomse Rijk, de vele verspreid liggende Habsburgse bezittingen en vooral de overzeese kolonies een rol.

Leopold I (1640-1705), Joseph I (1678-1711) en diens opvolger Karel VI (1685-1740), de Habsburgse keizers van het Heilige Roomse Rijk in deze periode, claimden de troon echter ook en andere landen, Engeland en de Republiek voorop (verenigd onder Koning-stadhouder William/ Willem III (1650-1702) in een personele unie), accepteerden het ook niet. Ze vreesden een Spaans-Franse dominantie. De ervaringen met de agressieve expansiepolitiek van de Zonnekoning gaf daartoe ook alle aanleiding.

Godfrey Keller (1646-1723), Koning William/Stadhouder Willem III. Collectie National Galleries Scotland. foto: Wikipedia

De Spaanse successieoorlog wordt ook wel de eerste wereldoorlog genoemd, die ook op andere continenten vanwege de kolonies is uitgevochten, met name in Canada en Zuid-Amerika. Dit aspect blijft verder buiten beschouwing.

Wel vermeldenswaard is de opkomst van een geslacht, dat in de Tweede Wereldoorlog (1939-1945) de redder van Europa en beschaving was. John Churchill (1650-1722), de Hertog van Marlborough, was een van de succesvolle legeraanvoerders van de anti-Franse coalitie. Als blijk van erkenning ontving hij het Blenheim paleis, geboorteplaats van Winston Spencer Churchill ( 1874-1965).

Pieter Schenk (1693-1775), John Churchill, Hertog van Marlborough, c. 1700, naar een schilderij van Godfrey Keller (1646-1723). Collectie Rijksmuseum (RP-P-1905-254). Afbeelding: Wikipedia

Na jaren van oorlog met wisselende krijgskansen en diverse mislukte vredesconferenties waren de partijen in 1713 bereid vrede te sluiten. Dergelijke conferenties vonden plaats in locaties die politiek, logistiek en wat betreft status, comfort en onderdak voor de hoogste adel en honderden diplomaten geschikt en veilig waren.

Utrecht is de hoofdstad van de provincie Utrecht, een van de zeven soevereine provincies van de Republiek van de Verenigde Nederlanden (1581) en naamgever van de Unie van Utrecht (1579).

Deze republiek was in 1648 erkend als soevereine staat (verdrag van Münster) en was sindsdien in een permanente staat van oorlog geweest met Frankrijk en bij gelegenheid met zeemacht Engeland (als ad hoc bondgenoot van Frankrijk).

De keuze voor Utrecht als plaats van de eerste conferentie was vooral bepaald door de ligging, namelijk goed bereikbaar voor de militaire en politieke hoofdrolspelers Frankrijk, Engeland en de keizer.

Kaart van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Prent uit Johann Baptista Homann, Atlas novus Terrarum Orbis Imperia, Regna et Status, Neurenberg, c. 1720. Collectie Rijksmuseum (RP-P-AO-1-51. B). Afbeelding: Wikipedia

De rol van de Republiek was op het continent na de Gouden Eeuw en uitputtende (zee) oorlogen tegen Engeland en Frankrijk bovendien uitgespeeld, of, zoals de Franse diplomaat Melchior de Polignac (1661-1741) het uitdrukte: “Wij onderhandelen over u, bij u en zonder u”.

Hoe het ook zij, Frankrijk en Engeland sloten op 11 april 1713 de Vrede van Utrecht. In feite waren het diverse bilaterale vredesverdragen tussen Frankrijk en Groot-Brittannië, Frankrijk en de Republiek, Frankrijk en Pruissen, Frankrijk en Portugal en Frankrijk en Savoie.

Philip V bleef koning van Spanje, echter niet in een personele unie met Frankrijk. Engeland kreeg de soevereiniteit over Gibraltar en enkele Franse gebieden in Canada; de zuidelijke Nederlanden, Noord-Italiaanse gebieden, Sardinië (later ingeruild voor Sicilië en Napels bleven of kwamen bij Oostenrijk. Savoie kreeg Sicilië, later ingeruild voor Sardinië. De Portugese soevereiniteit over Brazilie en Uruquay werd erkend en Nederland kreeg met name handelsconcessies en garnizoenen in de zuidelijke Nederlanden.

De keizer accepteerde deze bilaterale uitkomst echter niet en zette de oorlog (zonder Engeland, de Republiek en andere bondgenoten) voort. Hij verloor en dit was de aanleiding tot de vredesconferentie in Rastatt tussen Frankrijk en Oostenrijk.

Residenzpalast Rastatt. Jupiter en zijn bliksemschichten, richting het vlakbij gelegen Frankrijk.

Rastatt was sinds 1705 de residentie van de markgraaf van (katholiek) Baden-Baden in zijn prachtige barokke paleis. Dit gebied was een belangrijke buffer tussen Frankrijk en de Habsburgse bezittingen in Duitsland en in de periode van Lodewijk XIV het toneel van veel oorlogsgeweld- en leed.

Het markgraafschap had vanouds familiebanden met de hoogste Europese kringen, lag tussen Parijs en Wenen en andere Habsburgse bezittingen. Bovendien kon de nieuwe barokresidentie met rococo-elementen de Franse en Habsburgse Oostenrijkers bekoren. Op 7 maart 1714 kwam het vredesverdrag tussen Oostenrijk en Frankrijk tot stand.

Reconstructie van de onderhandelingen met kaart in paleis Rastatt.

Philip V werd ook door Oostenrijk erkend als koning op dezelfde voorwaarden als bij het Verdrag van Utrecht, Oostenrijk hield zijn Italiaanse bezittingen en bovendien was amnestie voor Catalanen, die de kant van Habsburg hadden gekozen in het conflict een thema (!). Daarnaast kwamen andere onderwerpen aan de orde, waaronder schadeloosstelling voor bondgenoten en teruggave van veroverde gebieden.

Een complicatie was echter de constitutionele organisatie van het Heilige Roomse Rijk: de keizer had toestemming nodig van de Rijksdag. Dit was de aanleiding voor de conferentie in Baden.

Baden was een katholieke stad in Aargau en was sinds 1415 een op Habsburg veroverd Untertanengebiet van de Eidgenossenschaft. De afgevaardigden van de kantons van de Eidgenossenschaft kwamen tot 1712 in Baden bijeen in de Tagsatzung.

In 1712 koos het katholieke Baden echter de kant van de katholieke kantons in de tweede Villmergerkrieg (de eerste was in 1656). De protestante kantons wonnen, Baden verloor en de Tagsatzung kwam daarna in Frauenfeld bijeen (kanton Thurgau, eveneens een Untertanengebiet en in 1460 op Habsburg veroverd).

Baden werd desalniettemin de keuze voor het afsluitende vredesverdrag tussen Frankrijk en Oostenrijk. De reden was in de eerste plaats de neutraliteit van de Eidgenossenschaft, die in 1648 in de Vrede van Westfalen als onafhankelijke staat van dertien soevereine kantons was erkend.

Baden lag tussen Wenen en Parijs, was een vermaard (eeuwenoud) bad- en kuuroord en was al eeuwenlang (dus tot 1712) het conferentieoord van de Tagsatzung en zijn honderden diplomaten van kantons en uit het buitenland. Bovendien was het niet ver van Solothurn, de residentie van de Franse ambassadeur bij de Eidgenossenschaft.

Hoewel de belangrijkste beslissingen al genomen waren en het primair ging om afronding van het Frans-Oostenrijkse vredesverdrag, waren er nog ongeveer 60 delegaties uit alle hoeken van het Heilige Roomse Rijk en Europa, uit Savoie, Venetië, Stockholm, Den Haag, Madrid, Berlijn, Speyer, abten en bisschoppen en andere hoogwaardigheidsbekleders met hun belangen en aanspraken, kortom, het was een Europees diplomatencongres.

Op 7 september 1714 volgde de afsluiting met de Vrede van Rastatt. Het machtsevenwicht was weer, tot 1756, hersteld. In ieder geval was het tijdperk van de godsdienst- en dynastieke oorlogen in de achttiende eeuw (bijna) voorbij, andere conflicten dienden zich in de negentiende eeuw aan. Ook Zwitserland was hierbij direct betrokken.

(Bron: R. de Bruin, M. Brinkman (Red.), Friedensstätte. Die Verträge von Utrecht, Rastatt und Baden 1713-1714, Petersberg, 2013)

PS: zie ook de tentoonstelling ‘Die Badische Revolution 1848/49‘ in het Wehrgeschichtliche Museum Rastatt

Slot Rastatt