Baden, Baden-Baden en Badenweiler en hun Baden
15 augustus 2024
Er zijn niet veel plaatsen met een dubbele naam en zeker niet als het een herhaling betreft. De naam voor de Duitse stad Baden-Baden (Baden-Württemberg) is dan ook functionieel: ter onderscheiding van Baden in Zwitserland (kanton Aargau) en Baden in Oostenrijk (vlakbij Wenen). Dan is er nog Badenweiler, in het zuiden van Baden-Württemberg.
Kurhaus und Casino Baden-Baden
Baden-Baden, de Trinkhalle in de 19e eeuw
Badenweiler, Grand Hotel Römerbad (1825), gesloten sinds 2016
Aargau is tot 1415 bestuurd door Habsburg en vanaf 1415-1798 (met uitzondering van het Fricktal) als Untertanengebiet door de Eidgenossenschaft. Sinds 1803 (inclusief het Fricktal) is Aargau een kanton van de Confederatie.
De namen voor deze plaatsen zijn ook functioneel: het zijn vanaf de Romeinse tijd (grofweg de eerste vier eeuwen van de jaartelling) beroemde badplaatsen en kuuroorden geweest. Deze faam maken ze tegenwoordig nog steeds waar.
De Romeinen zijn in ieder geval de initiators geweest van de eerste stenen complexen (thermae) voor baden. Deze badhuizen waren prachtig gedecoreerde en ingerichte gebouwen met baden, ingenieuze stelsels voor warm en koud water, waterafvoer, verwarming, omkleedruimtes, gezelschapsruimtes, tuinen en andere afdelingen.
Ze werden veelal gefinancierd door lokale euergeten (weldoeners) en deels door de lokale overheid. Verdere details over de fascinerende wereld van de Romeinse badcultuur zijn te vinden in de overvloedige literatuur. Ook de heilzame werking van de mineraalbronnen was al bekend of werd in ieder geval verondersteld.
Augst (Augusta Raurica, Kanton Basel-Landschaft), de badhuizen voor vrouwen Augst. Afbeelding Römische Badenruine Badenweiler
Dit artikel gaat met name over de relatie tussen bovengenoemde plaatsen, die tot de 19e eeuw intensieve contacten onderhielden op het hoogste politieke en kerkelijke niveau. Burgers, handelaren, wetenschappers, kunstenaars, (textiel) ondernemers, (Zwitserse) huurlingen en andere beroepsbeoefenaren waren regelmatige grensgangers.
Grenzen zijn er altijd geweest tussen de regio Baden en (kanton)Aargau. Het was echter niet de fysieke barrière van de Rijn die de grens vormde. De Rijn is eeuwenlang vooral een rivier van handel, communicatie en een verkeersweg geweest. Bovendien was de taal ook geen belemmering. Na het Romeinse vertrek ontwikkelde het Alemannische zich tot spreektaal, later ook het Hoogduits.
Romeinse verkeerswegennetwerk en de Rijn. Afbeelding Römische Badenruine Badenweiler
Romeinse periode
In de Romeinse tijd maakte deze regio eeuw deel uit van Germania Superior. Op het hoogtepunt van de Romeinse macht (rond 100 n. Chr.) was de Limes Germanicus de grens. Deze liep van Koblenz tot de Donau, 550 kilometer lang. Vanaf de vierde eeuw van de Rijn de grens. De romanisering van de lokale bevolking , Zwaben in Baden en Kelten in Aargau, was in een paar generaties voltooid.
Romeinse Thermen in de kantons Baden, Basel-Landschaft, Aargau en Vaud en in Baden. Afbeelding Römische Badenruine Badenweiler
De badhuizen in Baden-Baden (Aquae) en Badenweiler ( vermoedelijk Aquae Villae) raakten vanaf de vierde eeuw in verval na het vertrek van de Romeinen. Dit overkwam Baden (Aquae Helveticae) pas in de vijfde eeuw. Ook het Romeinse wegenverkeersnetwerk raakte in verval, maar bepaalt tegenwoordig nog steeds de contouren in Baden en Aargau.
Reconstruktie Badhuis Badenweiler. Afbeelding: Römische Badenruine Badenweiler
Baden
De politieke historie van Baden komt alleen in hoofdlijnen aan de orde. De vele intriges, opstanden en oorlogen (onder andere de Boerenoorlog (1525), Dertigjarige Oorlog (1618-1648) Pfalzer Successieoorlog (1688-1697, Spaanse Successieoorlog (1702-1713) in en met staten en staatjes in het Heilige Romeinse Rijk, (Franse) koningen, graven, (Beierse) hertogen, Pfalzer graven en lokale vorsten, de reformatie en andere conflicten blijven buiten beschouwing.
Na het (langzame) vertrek van de Romeinen in de derde en vierde eeuw bestuurden achtereenvolgens Alemannen (en hun hertogen), Franken ( koningen en keizers (Karolingers) en Duitse koningen en keizers van het Heilige Roomse Rijk het gebied.
Machtige abdijen (onder andere Reichenau, St. Gallen, St. Blasien, Säckingen) en bisdommen (Konstanz, Speyer, Straatsburg, Mainz en Bazel) en lokale vorsten speelden vanaf de 10e eeuw een belangrijke rol.
Hertogdom Zwaben. Afbeelding: Marco Zanoli, Wikipedia
Rond het jaar 1000 was zelfs sprake van een machtig hertogdom Zwaben (Schwaben, dat tot de elfde eeuw ook veelal als hertogdom Alemannien is aangeduid). Het was een gebied dat reikte van Baden en een deel van Württemberg tot Graubünden.
Daarna raakte dit hertogdom in verval en vormden zich nieuwe dynastieën. Voor Baden (en delen van Zwitserland), waren vooral de Zähringen en Habsburgers van belang.
Baden is vanaf 1060 voor een groot (versnipperd) deel door markgraven bestuurd. Zij waren een zijtak van de hertogen van Zähringen (1061-1218), die in Baden en in Zwitserland grote gebieden bestuurden en steden stichtten (onder andere Bern, Freiburg en Rheinfelden). In Baden waren ze de grondlggers van onder andere Neuenburg am Rhein en Freiburg im Breisgau. Breisgau bouwden ze uit tot een fort en ze waren de opdrachtgevers van de Münster St. Peter.
Breisgau en de Münster St. Peter
In 1515 ontstond de markgraafschap Baden-Baden en de markgraafschap Baden-Durlach om in 1771 weer verenigd te worden in markgraafschap Baden. Baden-Baden was echter in de reformatie katholiek gebleven, Baden-Durlach protestants geworden.
Baden-Baden en Badenweiler zijn in deze periode diverse keren geplunderd en verwoest. Al die tijd maakte Baden in zijn diverse politieke constellaties deel uit het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie en haar Habsburgse keizers.
Karlsruhe, Groothertog Karl Friedrich (1728-1811) van Baden en zijn paleis
De Franse Revolutie (1789), diverse oorlogen en de politieke rol van de Eerste Consul (Napoleon (1769-1821) leidden achtereenvolgens tot het Kurfürstentum Baden (1803-1806) en na het ontbinden van het Heilige Roomse Rijk (1806) tot het Groothertogdom Baden (1806-1918) in de Rheinbund (1806-1813).
Na de val van Napoleon in 1815 ontstond de Deutsche Bund (1815-1866) met een steeds dominanter Pruissen. In 1849 leidde een revolutie in Rastatt tot een kortstondige republiek.
Mede door de Rijncorrecties van Johann Gotfried Tulla (1770-1828), de Duitse douaneunie, (veelzijdige) industrialisatie (onder andere tabak, glas, textiel, mijnbouw, machines, spoorwegen (de Badische Bahnhof in Bazel), de koekoeksklok (!) en opkomend toerisme in het Groothertogdom beleefden de bad- en kuuroorden tot 1914 hun grootste bloeiperiode.
Zwitserse (textiel) ondernemers, toeristen, wetenschappers, schrijvers en kunstenaars waren altijd prominent aanwezig. De invloed van Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827) rekite tot in Baden en Johann Peter Hebel (1770-1826) is maar een van de vele andere voorbeelden.
Het Strassburger Denkmal (1895) in Bazel
In 1870/71 ontstond na de Frans-Duitse oorlog het Duitse Keizerrijk (1871-1918). Troepen uit Baden belegerden in deze oorlog Straatsburg. Een monument in Bazel herinnert aan Bazel’s steun voor de burgers van Straatsburg. Het Groothertogdom Baden verloor een deel van zijn soevereiniteit en ging met het Tweede Duitse Keizerrijk ten onder.
De laatste Zähringer Friedrich II (1857-1928) deed in 1918 als Groothertog van Baden afstand van zijn troon, een dynastie van Zähringen van bijna 1000 jaar! Daar kunnen zelfs Habsburgers niet aan tippen. Baden wordt dan een republiek als deel van de Weimarer Republiek.
Vanaf 1933 tot 1945 is Baden heeft geen zelfstandigheid meer en wordt het bestuurd door een Gauleiter. Na de Duitse capitulatie is Baden verdeeld in een Franse zone (met het vrijwel intacte Baden-Baden als hoofdstad) en een Amerikaanse zone. In 1947 ontstaat Baden-Württemberg.
Deze roerige historie van de directe buur van Zwitserland heeft met name in en vanaf de 19e eeuw de onderlinge en directe contacten beïnvloed. De (gemoderniseerde en eigentijdse ) badcultuur in Baden-Baden, Baden en Badenweiler heeft er echter niet onder geleden.
Diverse regionale initiatieven, bijvoorbeeld Regio Basiliensis tonen dat grensoverschrijdende samenwerking en projecten nog altijd in het Alemannische DNA zitten. De gedeelde steden Rheinfelden, Laufenburg en hun bruggen symboliseren tegenwoordig weer de verbindende functie van de Rijn.
(Bron: R. G. Haebler, Badische Geschichte, Baden-Baden, 1987)