Zelden zal de voorbereiding van een tentoonstelling zo door de actualiteit zijn ingehaald als ‘Kunst und Krieg’ in het Kunstmuseum Winterthur. Na een jarenlange voorbereiding toont ze zich vanaf 8 oktober tot 12 januari 2023 aan het publiek. Sinds 24 februari is de huidige titel echter in de plaats gekomen van ‘Wargames’.
Het was de bedoeling de verbeelding van oorlog en zijn menselijke lijden door kunstenaars vanaf eind vijftiende en begin zestiende eeuw weer te geven. Wargames was de apotheose of (anti) climax van de digitale oorlogsvoering in de 21e eeuw. Vier video’s met simulaties voor Amerikaanse soldaten in Irak, de Wargames, besluiten nog steeds de expositie, de actuele context is echter veranderd.
Harun Farocki, Ernste Spiele I-IV, 2010. Collection Harun Farocki GbR
De kwaliteit van de werken echter niet. Achtereenvolgens passeren unieke series van Albrecht Dürer (1471-1528) in die Apokalypse, Jacques Callot (1592-1635) in de Misères de la Guerre, Hans Ulrich Franck (1590-1675) in Schrecken des Dreissigjährigen Krieges, de barokschilder Giovanni Battista Tiepolo (1696-1770), vooral bekend van zijn beschilderde gewelven in kerken, in zijn Vari Capricci en Francisco Goya (1746-1828) in zijn Desastres de la Guerra de revue.
Albrecht Dürer. Die apokalyptische Reiter. 1511. Collectie Kunstmuseum St. Gallen
Zij verbeeldden op hun originele en niets ontziende wijze het ware karakter van de oorlog. Deze kunstenaars stelden niet de heersers en de oorlogshelden in het middelpunt op grote oliedoeken, maar maakten op eigen risico en zonder opdracht kleine grafische werken die makkelijk verveelvoudigd en verspreid konden worden. Dürer was de eerste die de pas uitgevonden boekdrukkunst gebruikte voor dit doel.
Jacques Callot, L’estrapade, nr. 11. 1633. Collectie Kunst Museum Winterthur/Stiftung Oskar Reinhart
Félix Vallaton (1865-1925), Käthe Kollwitz (1867-1945), Eduard Rüdisühli (1875-1938), Otto Dix (1891-1969), Frans Masereel (1889-1972), Walter Kurt Wiemken (1907-1941), Alberto Giacometti (1901-1966), Gerhard Richter (1932) en tenslotte Harun Farocki (1944-2014)en zijn serie ‘Ernste Spiele’, vier simulatie video’s voor Amerikaanse soldaten, trekken de lijn door van de negentiende tot de eenentwintigste eeuw.
Francisco Goya, Tampoco, 1810-1814, blad 34. Collectie Kunst Museum Winterthur/Stiftung Oskar Reinhart
Grote verrassing is het werk van Frans Masereel (juin 1940-1942). Deze Belgische kunstenaar vluchtte in juni 1940 van Parijs naar Zuid-Frankrijk. Als een ‘Tapijt van Bayeux’ tekende hij op zes meter papier een klein panorama, een Makimonos, van de oorlogsgebeurtenissen. Het werk is veertig jaar lang niet te zien geweest in het openbaar.
Giacometti’s La main uit 1947 is gebaseerd op diens persoonlijke ervaring. Bij zijn vlucht uit Parijs in juni 1940 zag hij na een Duitse aanval een afgerukte arm op straat liggen. Hij verbeeldt hiermee niet alleen het leed van de oorlog, maar ook zijn persoonlijke ontwikkeling van levensgrote figuren van een verbinding van het persoonlijke met het universele.
Friedrich V., Pfalzgraf und König von Böhmen (1596-1632), 1621. Collectie Emil S. Kern
De indrukwekkende show heeft ook een vervolg, namelijk het afbeelden van heersersfiguren in miniaturen van de vroegbarok. Deze periode was uitermate gewelddadig (onder andere de Dertig- en de Tachtigjarige Oorlogen) en de heersers voerden oorlog als op een ‘schaakbord’. De heersers moesten hun macht legitimeren en miniaturen was een effectief middel van zelfrepresentatie. Prachtige miniaturen uit Frankrijk, Nederland en Engeland zijn te zien.
Schaken was sinds het jaar 1000 een geliefd en vooral prestigieuze vrijetijdsbesteding van monarchen, generaals en andere (militaire) leiders. De Lewis Chessmen zijn Europa’s eerst gevonden (Isle of Lewis, Noord-Schotland) ivoren schaakstukken, waarschijnlijk gemaakt in Trondheim in Noorwegen.
De Lewis schaakstukken, elfde eeuw, ivoor. De krijger/boer, de koning(in) en de bisschop. Replica’s British National Museum, London. Foto: TES.
Deze Vikingen bewoonden toen Schotland en Ierland en hadden het schaakspel in Byzantium leren kennen via de door hun gestichte stad en het koninkrijk Kiev, eeuwen voor het ontstaan van het Groothertogdom Moskou en zijn Tsaren.
Daarmee is de cirkel van deze tentoonstelling rond en de titel ‘Checkmate-Spiel der Könige. Herrscherminiaturen des Frühbarock’ raakt de actualiteit.