De nacht op vijf continenten
Juan S. Hernandez, ontwerp voor vuurwerk Castillo, Octolán de Morelos, Oaxaca. Mexico, 1960. Sammlung Valetin Jaquet, ME 95
De nacht als onderwerp van een tentoonstelling, het Museum van Kulturen in Bazel heeft het aangedurfd en er een, hoe kan het ook anders, multicultureel verhaal van gemaakt. Aan de hand van kunst- en alledaagse voorwerpen uit vijf continenten leidt de tentoonstelling de bezoeker door de nacht.
De nacht van tegenwoordig is niet dezelfde als de nacht van twee eeuwen of nog langer geleden. Licht- of lawaaioverlast in de nacht zijn begrippen van de laatste eeuw.
Vroeger waren nachten vooral pikdonkere periodes tussen de avondschemering en het eerste ochtendgloren. Voor de opkomst van gas- en elektriciteit, moderne media en door fossiele grondstoffen voortbewogen vervoermiddelen bestonden een ander levensritme en een andere beleving van de nacht. De belangrijkste onderwerpen van de nacht in verschillende continenten worden in beeld gebracht.
In Nederland heeft de vleermuis vanwege spouwmuren tegenwoordig een prominente plaats in de media.
Vleermuismasker, Burkina Faso, voor 1973. III 19733
Papoea Nieuw-Guinea, Windvaan met vleermuizen, Awar, 1930. Vb 9304
De tentoonstelling associeert de vleermuis echter in de eerste plaats met de nacht en zijn (negatieve) betekenis in vijf continenten. Er bestaan ongeveer 1 000 soorten in de wereld. De kunst wijdde vele objecten aan de vleermuis, van Batman als verdediger van het goede tot de vleermuis als onheilsbrenger en ondier.
Vergrote gipsafdruk van een vleermuiskop. Naturhistorisches Museum Basel. 2023
De nacht had dan ook altijd iets onheilspellends. Heksen, demonen, spoken, duivels en andere fabelwezens kwamen in de nacht tot leven. Amuletten, avondgebeden en andere voorwerpen brachten bescherming.
De nacht is er niet alleen voor slaapliedjes, dromen en slapen, een natuurlijke noodzaak, maar ook voor slaapwandelen, piekeren, nachtmerries en slapeloosheid. Afgezien van moderne medicijnen, heeft ook dit onderwerp de mens vanouds beziggehouden.
De nacht is ook de tijd van nachtkleding en het bed in alle soorten en maten met speciale aandacht voor baby’s en kinderen. Het interieur van de slaapkamer, gordijnen, grondbedekkingen en verwarming is ook zeer gevarieerd. De menselijke creativiteit en aanpassing zijn ook hier bijna onuitputtelijk op alle continenten.
Selectie van bedden, hangmatten, matrassen, wiegen en amuletten
De steden en dorpen waren ’s nachts vroeger pikkedonker en vrijwel muisstil. Alleen vagebonden, koetsen, kerkklokken en nachtwachters deden van zich horen. Lantaarns en fakkels waren bij uitstek de verlichting. De nachtwachters en lantaarnaanstekers deden tot ver in de negentiende eeuw in alle Europese steden hun ronde en hadden hun vaste rituelen.
Een selectie uit de diversiteit aan lantaarns
De nacht was ook de tijd van (religieuze) feesten en gebeurtenissen. Fasnacht, volle maan, Sinterklaas, vuurwerk of (spirituele) bijeenkomsten hadden vaak plaats of begonnen in het donker.
Steckenlaterne en twee hoofdlaternen Basler Mittwoch-Gesellschaft 1907. Kunstenaars Domo Löw en Freddy Prack/2007 en 2017. Private leen; Twee Steckenlaternen en twee hoofdlaternen Fasnachtsgesellschaft Gundeli. Kunstenaar Matthias Weber, 1967, 2005 en 2020. Private leen; Laterne ’the Nightwatch’, kunstenaar Josef Koblic, Praag, 2021/ VI 72382.01-05
De ondergaande- en opkomende zon, de sterrenhemel, de maan en nachtelijke landschappen zijn ook op alle continenten op de meest onderscheiden wijze in de kunst verbeeld.
Het nachtleven was twee eeuwen terug vooral iets voor vagebonden of diners, soirees en andere feestelijke gebeurtenissen voor het welgestelde deel van de maatschappij. Tegenwoordig biedt een stad ’s nachts een ander (licht- en geluid) spektakel. Ook dit facet komt met moderne mediatechnieken op een originele wijze aan de orde.
De kijkdoos was in de negentiende eeuw een soort dia voor de komst van het bewegende beeld. Een bijzonder effect was het verduisteren van de licht, waardoor de kijkdoos de afbeelding in schemerlicht aangaf. Het was ook de periode van de panorama’s.
Kijkdoos Polyorama Panoptique, 1850, Frankrijk, met reproducties beelden (2023). Geschenk van Sophie Zahn-Sarasin 1950. VI 19090.00,01-03, 05-07,09-11
De Champs d ‘Élysées bij nacht en dag volgens de kijkdoos
De originele tentoonstelling geeft een indrukwekkend en vooral levendig beeld van de (artistieke) beleving van de nacht op de verschillende continenten. Het is geen makkelijk onderwerp om te presenteren, maar de veelzijdige benadering en de grote verscheidenheid aan (kunst) voorwerpen en het gebruik van moderne technieken geven een goede indruk van de beleving van een bij uitstek internationaal en multicultureel fenomeen: de nacht.
Chur had tot 31 december 1887 nog 12 Nachtwachters die bij het slaan van de klok de avondwacht (Abendwache, vanaf 19.00, sibni) en later de Morgenwacht in de stad aankondigden door gezongen versen. Er bestonden immers nog geen wekkers! Foto: TES
De Abendwache:
I träta jezz uf d’Abedwacht,
Gott geb üs allna a guati Nacht.
Und löschan all Füür und Liacht,
Dass üs dar liabi Gott whol b’hüat.
Sibni hätts g’schlaga, das tuan ieu kund,
Gott gäb üs allna a guati Stund
De Morgenwache:
Stönd uuf im Nama Jesu Christ,
Dar helli Tag vorhanda isch
Dar helli Tag üs nia verlaat,’
Gott gäb üs allna guata Tag.
A guatta Tag, a a glückseeligi Stund:
Das bitt’i Gott vo Herzansgrund
