Auteur: Maarten Koning

Het bestaan van Wilhelm Tell kan in twijfel worden getrokken, hoewel dit verhaal past in de historische, politieke en religieuze context van verzet tegen een landsheer en de vorming van lokale bondgenootschappen.

De andere Zwitserse held, Niklaus von Flüe (1417-1487), is echter een historische figuur wiens persoon, levenswijze en (politieke) daden al tijdens zijn leven werden erkend en opgetekend.

Niets wees in zijn jonge jaren echter op een leven als Bruder Klaus.  Niklaus is geboren in Fluë, een klein dorp vlakbij Sachseln, een Ort in het huidige kanton Obwalden, destijds samen met Nidwalden ook aangeduid als Unterwalden.

Flüeli-Ranft en de Flüeli-kapel (1618), gewijd aan de heilige Borromeus

De oude Eidgenossenschaft bestond toen uit acht Orte en steden (Uri, Schwyz, Unterwalden, Luzern, Zürich, Zug, Glarus en Bern). Van een hechte Confederatie was nog geen sprake. Integendeel, de uiteenlopende economische, politieke en geografische belangen leidden regelmatig tot spanningen en conflicten.

Op religieus en internationaal gebied waren de discussies en onenigheid net zo groot, zoals het Concilie van Konstanz (1414-1418)  en de religieuze hervormingsbewegingen aantonen.

Niklaus was een kind van zijn tijd en plaats. Hij was boer en nam deel aan gewapende conflicten. Hij trouwde op zijn negenentwintigste met Dorothea Wyss (1430-1495). Tot zijn vijftigste was hij niet alleen vader en boer, maar was hij ook politiek actief.

Woonhuis van Niklaus en Dorothea (c. 1446)

Rond zijn vijftigste werd boer Niklaus echter Bruder Klaus. Hij trok zich terug uit het wereldse leven en begon een nieuw leven als heremiet aan de oevers van de Melchaa in de Ranftkloof, slechts een paar honderd meter van zijn woonhuis in Flüe verwijderd.

De Hohe Brücke 100 meter boven de Melchaa en de Ranftkloof.  

De contacten met zijn familie en grote gezin verbrak hij niet. Integendeel, Dorothea steunde hem en zijn nieuwe levenswijze. De inwoners van Flüe schonken hem een houten kluizenaarscel en later zelfs een stenen kapel (de obere Ranftkapelle).

De bisschop van Konstanz wijdde deze kapel in 1469 in, een indicatie voor het grote prestige van Bruder Klaus aan het begin van zijn nieuwe levensfase.

De houten kluizenaarscel van Bruder Klaus met aangebouwde kapel (linksboven), op de voorgrond een informatiecentrum

Bruder Klaus was overigens niet de enige heremiet in deze tijd. Overal in de (Christelijke) wereld wijdden vrouwen en mannen zich aan een leven van afzondering, armoede, contemplatie en gebed.

Deze traditie gaat terug tot de eerste eeuwen van het Christendom in het Midden-Oosten. Voorgangers van Bruder Klaus in Zwitserland waren onder andere St. Gallus in St. Gallen, St. Wiborada in St. Georgen en St. Meinrad in Einsiedeln, opvolgers zijn onder andere te vinden in de Einsiedelei St. Margarethen in Räsch (kanton Freiburg)..

Bruder Klaus onderscheidde zich echter door zijn politieke betrokkenheid. Hij stond wat dat betreft met beide benen in de wereld, ondanks zijn afzondering en intense devotie.

De untere Ranftkapelle (1501)

Hij was goed op de hoogte van de lokale, confederale en internationale politiek en discussies. Bernardo Imperiali, diplomaat in dienst van de hertog van Milaan, verwoordde het bij een bezoek aan de toen al vaak gefrequenteerde Bruder Klaus: “Io trovato informato di tutto” (Ik ontmoette hem met kennis over alle kwesties).

Deze diplomaat van een machtige hertog consulteerde hem niet voor niets. Bruder Klaus was al jaren een begrip bij lokale, regionale en internationale conflicten. Hij was wat we tegenwoordig een ‘mediator’ of ‘arbiter’ noemen.

Arm en rijk, boeren of politici uit Sachseln, Stans of Flüe , vertegenwoordigers van Orte of steden van de Eidgenossenschaft, bisschoppen, hertogen en andere  diplomaten consulteerden hem.

Bruder Klaus waakt over Zwitserland in 1940

Zijn bemiddelende rol in het conflict tussen leden van de Eidgenossenschaft is echter zijn diplomatieke hoogtepunt. Bruder Klaus was, volgens een kroniek uit 1507 (de Luzerner Kroniek van Diepold Schilling (1460-1515) een van de grondleggers van de Stanser Verkommnis van 22 december 1481.

De acht leden van de Eidgenossenschaft stonden na de overwinningen op de Hertog van Bourgondië Karel de Stoute (1433-1477) in de jaren 1476-1477 op de rand van een burgeroorlog.

Bruder Klaus bemiddelde, naar verluid, en op de Tagsatzung van Stans kwam de Stanser Verkommnis tot stand. Feit of legende, sindsdien is hij een soort ‘Vader des Vaderlands’.

Hoewel de Nobelprijs voor Vrede hem niet toegekend kon worden, is Bruder Klaus in 1649 zaligverklaard. Op 15 mei 1947 volgde de heiligverklaring door Paus Pius XII (1876-1958). De burgers van Obwalden en vier kontinenten hadden zijn verdiensten echter al veel eerder erkend.

Bezoek van Paus Johannes Paulus II in 1986

In het kerkenboek van Sachseln en in vele andere documenten en schriftelijke bronnen komen de mystiek, devotie, het vasten en zijn rol als ‘mediator’ en vredesstichter aan de orde. Op vier continenten zijn honderden kerken, kapellen en scholen aan Bruder Klaus gewijd.

De Zwitserse dichter Heinrich Federer (1866-1928) verwoordde het in 1921 als volgt: “Bruder Klaus ist viel zu gross, um nur Schweizer zu sein. Er gehört der ganzen Welt“.

Het stoffelijk overschot van Bruder Klaus is bijgezet in de pelgrimskerk (Wallfahrtskirche) van Sachseln uit 1684

Het Bruder Klaus museum in Sachseln en het dorp Flüe li-Ranft staan in het teken van deze persoon, zijn vrouw Dorothea en hun receptie.

(Bron en verdere informatie: Bruder Klaus Museum; W. Signer, G. Appius, Niklaus von Flüe , ein politischer Mystiker, Bazel 1989)

Eerbewijs aan de dappere inwoners van Boedapest en hun rol in de Hongaarse opstand (1956) in de Ranftkloof

De stad, kanton en de abdij St. Gallen zijn eeuwenlang een symbool van verdeeldheid in de Confederatie geweest, voor de Reformatie , maar ook daarna. De situatie is vergelijkbaar met relatie tussen de stadsbesturen van  Chur, Konstanz, Bazel en Genève en hun bisschoppen.

Deze verdeeldheid had tot de reformatie niets met religie te maken, maar met economische, dynastieke en politieke belangen. Deze verdeeldheid is op zich niets bijzonders, wel dat de Confederatie en de kantons dit hebben overleefd met 1848 als constitutioneel fundament van de huidige Confoederatio Helvetica van soevereine Republieken (tenzij de Grondwet anders bepaalt).

Kanton, Stad en abdij St. Gallen

Pas na de reformatie kreeg deze verdeeldheid een religieuze dimensie. Economische en politieke motieven hebben bij de keuze voor de reformatie dan ook een (grote) rol gespeeld hebben.

De naasting van rijke abdijen, kloosters en bisschoppelijk eigendom was een aantrekkelijk vooruitzicht en de politieke rol van de bisschop in de stad was uitgespeeld (Bazel, Konstanz en Genève) of veel minder belangrijk (Chur). Sitten (Sion) was ook een bisschopsstad met een gespannen verhouding tussen bisschop en de zeven Zenden van Oberwallis, maar er was geen reformatie.

De relatie economie, politiek en religie heeft dan ook in stad en kanton St. Gallen eeuwenlang een belangrijke rol gespeeld. Kanton en stad St. Gallen zijn vooral bekend vanwege hun textiel, de beroemde abdij en haar bibliotheek.

Veel minder bekend zijn de industriële geschiedenis van onder andere chocolade en het lange schisma tussen de katholieke en protestante gemeenschappen, in de stad St. Gallen en in het kanton.

De Abdij St. Gallen

De stad St. Gallen

Industrialisatie en de religieuze verdeeldheid zijn in St. Gallen nauw met elkaar verbonden. De stad St. Gallen bekeerde zich tot het nieuwe (protestantse) geloof in 1526. De abdij en de stad leefden daarna eeuwenlang letterlijk gescheiden van elkaar.

Een muur scheidde de abdij van de stad en de monniken en abt mochten alleen onder strikte voorwaarden deze muur passeren, een Berlijnse Muur avant la lettre. De abdij was tot 1798 (Franse inval en de stichting van de Helvetische Republiek (1798-1803) echter de grootgrondbezitter in de regio. Veel dorpen en stadjes, niet alle, bleven daarom katholiek.

St. Georgen

St. Georgen

Dit veranderde pas met de opheffing en onteigening van de abdij in 1805 en het begin van de industrialisatie buiten de stad na 1800. Een goed voorbeeld is de huidige wijk St. Georgen, deel van de vroegere gemeente Tablat.

Deze plaats ligt in de Mülenenschlucht, een paar kilometer van het centrum en de abdij van St. Gallen. Het dorp St. Georgen ontstond, zoals zo vaak in de middeleeuwen, rondom de kerk St. Georgen en het klooster St. Wiborada (opgeheven in 1834).

De Kloosterkerk

Tot 1798 was Tablat (en St. Georgen) een ‘Untertanengebiet’ van de prinsabdij (Fürstabtei) St. Gallen en dus katholiek.  Veel molens zorgden al vanaf de middeleeuwen voor mechanische aandrijvingen en watervoorziening  voor smeden, bakkers en andere kleine ambachtslieden.

De ven van de andere kant rond 1900

De textielindustrie kwam pas na 1800 tot grootschalige ontwikkeling in het dorp. De Müleggweier, de ven op Dreilinden, de beek Steinach en andere kleine bronnen zorgden voor een permanente aanvoer van water, ook in droge tijden.

In 1885 opende de chocoladeproducent Maestrani bovendien een fabriek in St. Georgen, nadat zij in 1849 in de stad St. Gallen al was begonnen met de vervaardiging van chocolade. Maestrani bleef tot 2003 in St. Georgen, pas daarna verhuisde de fabriek naar Flawil (Kanton St. Gallen).

Tot de industrialisering rond 1820 was de bevolking van St. Georgen overwegend katholiek. Door immigratie van protestante arbeiders steeg het aantal inwoners van ongeveer 4 400 in 1850 tot ruim 12 000 in 1900. Dit leidde tot de bouw van aparte katholieke en protestante scholen en de vestiging van  katholieke en protestante bakkers, slagers, kruideniers, artsen en andere dienstverleners.

Protestante school Bachschulhaus rond 1900

St. Georgen werd ook het middelpunt van de religieuze ‘Kulturkampf’ in Zwitserland. Diverse (school) gebouwen in St. Georgen herinneren nog aan deze periode van sterke industriële groei en religieuze verdeeldheid.

Hoewel de religieuze verdeeldheid in Zwitserland niet tot de geweldsexcessen van andere Europese landen heeft geleid (enkele conflicten in 1529,1531, 1656, 1712 en 1847 uitgezonderd), was het tot 1848 een politieke en tot de jaren 1960 een sociale realiteit.

Klooster Notkersegg

Aan het nabijgelegen vrouwenklooster Notkersegg, gesticht in 1381, zijn deze ontwikkelingen grotendeels voorbijgegaan. Aanvankelijk was het formeel geen klooster, maar een wooncomplex voor Begijnen.

In 1602 was het aantal nonnen zo groot, dat de Begijnen formeel toetraden tot de Orde van Kapucinessen (een afsplitsing van de Orde van Franciskanen). Het complex bestond toen uit diverse gebouwen en de kerk uit 1453. De machtige Benediktijnerabdij van St. Gallen is echter nooit ver weg en werd in 1610 zelfs toezichthouder.

1727 en 1757 waren belangrijke jaren voor het klooster. Vanwege de Vaticaanse dogmatiek van de Clausuur voor nonnen bouwde het klooster een muur om de nonnen van de (boze) buitenwereld af te sluiten. De muur staat er nog steeds. In 1757 kreeg het klooster een geschenk uit Italië: een beeld van de ‘Madonna di buon consiglio’. Sindsdien heet het klooster ‘Maria vom guten Rat’.

Het klooster bestaat en functioneert nog steeds, ondanks de moeilijke jaren na de opheffing van de abdij in 1805, de Kulturkampf en tegenwoordig de geringe animo om toe te treden. Het klooster telt nog zes zusters en leeft onder andere van de landbouw.

(Bron en verdere informatie: St. Georgen; klooster Notkersegg)