Basel-Stadt en Basel-Landschaft
17 april 2022
Niets is voor altijd, zelfs of ook niet in Zwitserland. Het ontstaan van het nieuwe kanton Jura in 1979, de keuze van Moutier (kanton Bern) om vanaf 2026 samen te gaan met het Kanton Jura of, bijvoorbeeld, de fusies van gemeentes.
Zwitserland zelf is hiervan ook het bewijs, zoals de nieuwe publicatie van François Walter (Text), Marco Zanoli (Karten), Historischer Atlas der Schweiz, (Zürich, 2021) toont. Ook het kanton Bazel kent een dergelijke geschiedenis.
Kanton Bazel (Basel)
Het kanton Bazel was vanaf 1501 lid van de Eidgenossenschaft of Confederatie van dertien kantons (vanaf 1513). De stad Bazel was de belangrijkste politieke en economische gemeente van het kanton. Een oligarchie van gilden en kooplieden bestuurde de stad en de omliggende gebieden, de Landschaft.
Bazel, Rathaus
Na de reformatie van 1527-1528 vertrokken de laatste aristocratische families of ze gingen op in de burgerij. De bisschop en zijn kapittel vertrokken naar Porrentruy (Pruntrut in het huidige kanton Jura). De bisschop was tevens prins in het Heilige Roomse Rijk van de Duitse Natie, vandaar de titel prinsbisschop en prinsbisdom.
Hij hield wel zijn eigendom en landgoederen, die zich uitstrekten tot in de Elzas, Zuid-Duitsland en de huidige kantons Jura, Bern en Basel-Landschaft. Deze situatie eindigde pas in de periode van de Franse inval in 1792-1798 en het Congres van Wenen in 1815. Het einde van de Franse overheersing betekende het begin van de restauratie, het herstellen van het ancien régime van de oligarchie van de stad Bazel.
Liestal, Museum BL
Kanton Basel-Landschaft
De oude tijd kwam echter niet meer terug in het kanton, niet in de stad Bazel, maar ook niet de de landelijke gebieden van de Landschaft. De stadjes, gemeentes en boerengemeenschapen van de Landschaft accepteerden de politieke dominantie van de stedelijke oligarchie niet neer.
Economische en demografische motieven
Economische en demografische motieven lagen hieraan ten grondslag. In de eerste plaats woonden er bijna twee keer zoveel mensen in de Landschaft als in de stad Bazel. Ten tweede was de Landschaft veel welvarender en zelfbewuster geworden sinds de zestiende en zeventiende eeuw, onder andere door de bloeiende textielindustrie.
De bevolking van de Landschaft eiste meer inspraak in de politieke besluitvorming. Dit leidde tot onenigheid met de regering van het kanton, die na 1815 feitelijk in weer handen was van de oude bestuurders van voor 1798.
1830
Vanaf 1830 organiseerden inwoners van de Landschaft zich, mede geïnspireerd door de opstand in Parijs in dat jaar. Dit leidde tot een referendum in het kanton met een meerderheid voor splitsing. De regering accepteerde dit echter niet.
Het leidde tot een periode van de ‘Basler Wirren’ en gewapend ingrijpen van de stadBazel, nadat inwoners van de Landschaft, na een referendum, op 17 maart 1832, een nieuwe Grondwet voor het nieuwe kanton Basel-Landschaft hadden aangenomen. Overigens waren er ook gemeentes, die geen splitsing van het kanton wilden (zoals bijvoorbeeld ook het geval was in 1974 in Moutier en een aantal andere kantons inzake de Jura). Het was een complexe situatie.
Burgeroorlog
In feite was er ook sprake van een soort burgeroorlog binnen de Landschaft, Dit blijkt uit een proclamatie van 20 augustus 1831 van voorstanders van afscheiding: “ Jeder, der zu Gunsten von Basel agiert oder Proklamationen verteilt, wird volgelfrei erklärt”. Ook in de eenentwintigste eeuw lopen de emoties vaak nog net zo hoog op, in Schotland, Catalonië of bijvoorbeeld bij relatief kleine gemeentelijke fusies.
De situatie dreigde uit de hand te lopen door een nieuwe militaire expeditie van de stad Bazel, die eindigde met een nederlaag op 3 augustus 1833. De Tagzatzung, de vergadering van de kantons,. greep toen in.
Op 26 augustus 1833 besloot ze met grote meerderheid tot de splitsing van het kanton in de kantons Basel-Stadt en Basel-Landschaft. Liestal werd de hoofdstad van het nieuwe kanton en zetel van de regering en parlement (Landrat).
Het nieuwe kanton Basel-Stadt accepteerde dit besluit van de andere kantons en nam op 3 oktober 1833 een nieuwe Grondwet aan.
De hereniging van beide kantons en referenda
Het kanton Basel-Landschaft introduceerde in 1863 als een van de eerste kantons (de kantons met een Landsgemeinde uitgezonderd) direct democratische bepalingen: het direct kiezen van de regering (Regierung) door de burgers en het parlement van het kanton, het recht een lid van van het parlement tussentijds weer weg te stemmen, het recht van initiatief (Initiatieve), en het verplichte referendum (obligatorisches Gesetzesreferendum) bij nieuwe wetgeving.
Een van de eerste referenda schafte op 4 maart 1864 het “Niemals Beschluss” van een hereniging van beide Bazels uit 1832 af. Vanaf 1900 ontstond in de twee kantons inderdaad een sterke beweging om tot een hereniging te komen.
Een referendum leidde in 1936 tot de voorbereiding van een hereniging. Toen kwam echter de Tweede Wereldoorlog en ging het momentum verloren. Een nieuw referendum in 1958 in Basel-Landschaft bevestigde echter de wens van een hereniging.
Twee gebeurtenissen dwarsboomden dit project: Basel-Landschaft was economisch zeer succesvol in de jaren 1960. Het kanton was zelfs het economisch sterkst groeiende kanton en dit verminderde de animo om met het relatief armere Basel-Stadt samen te gaan.
De tweede factor was de invoering van het vrouwenkiesrecht in het kanton in 1968. De vrouwen stemden op 7 december 1969 in overgrote meerderheid tegen een hereniging in het referendum voor een nieuw kanton Basel.
Een nieuw tijdperk? Eric Nussbaumer (SP), kanton Basel-Landschaft, president van de Nationalrat in 2024 (derde van links), Eva Herzog (SP), kanton Basel-Stadt, president van de Standerat in 2024 (vierde van links), op 6 December na hun benoeming. Beat Jans (SP), president van de regering van kanton Basel-Stadt, vijfde van links.
Samenwerking en kantonale verdragen
Weliswaar werken de kantons sedertdien op steeds meer gebieden samen, maar tot een hereniging komt het voorlopig niet meer. De inwoners van het kanton Basel-Stadt In september 2014 verwierpen in een nieuwe referendum de hereniging.
De beide kantons sluiten als soevereine republieken wel overeenkomsten op tal van gebieden, bijvoorbeeld de gezondheidszorg. De burgers in beide kantons hebben ook dan het laatste woord. De burgers van Basel-Stadt hebben bijvoorbeeld in een referendum de fusie van ziekenhuizen afgewezen, de burgers van Basel-Landschaft stemden voor. Zelfs de data van de Fasnacht verschillen, maar daarover is nooit een referendum gehouden.
(Bron: R. Teuteberg, Basler Geschichte, Bazel 1988).