Het referendum
16 januari 2023
Behalve het (politieke) establishment is er nog een hoofdspeler in Zwitserland: de burgers. De directe democratie door referenda hangt het establishment te allen tijde boven het hoofd.
De Grondwet van Zwitserland kent voor het federale niveau drie soorten referenda (ook kantons en Gemeentes kennen referenda). Zij geven inhoud en vorm aan de directe democratie.
Verplicht referendum
Een verplicht referendum (das obligatorische Referendum) is verplicht bij nauwkeurig omschreven wijzigingen van de Grondwet. Het gaat onder andere om toetreding tot internationale organisaties, bijvoorbeeld de VN (aangenomen) of EU (verworpen in 1992 was 50,3% tegen, in 2001 77% en in 2022 waarschijnlijk 90%). inmiddels is het toetredingsverzoek door de regering teruggetrokken.
Facultatieve referendum
Bij het facultatieve referendum (das fakultative Referendum) moeten burgers tenminste 50 000 handtekeningen verzamelen om een referendum over een nationale wet of besluit aan te vragen.
De absolute meerderheid van stemmen geldt. In sommige gevallen kunnen tenminste 8 kantons een referendum aanvragen.Iedere drie maanden kunnen burgers zich over een wet of overheidsbesluit uitspreken, indien aan de voorwaarden van het facultatieve referendum is voldaan.
Volksinitiatief
Het volksinitiatief (die Volksinitiatieve) is een referendum met als doel wijzigingen in de Grondwet te eisen of juist af te wijzen. Ten minste 100 000 burgers moeten een initiatief schriftelijk ondersteunen.
Bij aanname van het initiatief wordt het in de Grondwet opgenomen. Om deze reden behelst de Zwitserse Grondwet veel onderwerpen zoals bescherming van dieren, muzikaal onderwijs op scholen, kwaliteit in het hoger- en universitair onderwijs, quota voor immigratie, verbod op minaretten (dus geen verbod op moskees), aanleg wandel- en fietspaden, vrachtwagens op de rails vanaf de grens (verboden door de Europese Unie) of toegankelijk openbaar vervoer, zelfs in de meest afgelegen dorpen et cetera et cetera.
Het loont de moeite de Grondwet er eens op na te lopen. De meeste initiatieven worden overigens niet aangenomen, zoals het afschaffen van het leger, basisinkomen of zelfs het afschaffen van het initiatief en het referendum (de benodigde handtekeningen zijn niet gehaald). Het Volk blijkt toch niet zo dom te zijn, als in andere landen systematisch door ‘hoogopgeleide’ stedelingen wordt beweerd.
Functioneren
Zwitserse burgers gaan iedere drie maanden naar de stembus (nog afgezien van de referenda op gemeentelijk en kantonaal niveau).
Het gaat om een dubbel ja bij het volksinitiatief en het verplichte referendum: de absolute meerderheid in het land en een meerderheid van de stemmen per kanton. Met andere woorden: landelijk kan er een meerderheid zijn, maar door de stemmen per kanton te tellen kan een meerderheid van de kantons tegen zijn.
Dit komt regelmatig voor. De (rurale) kantons met weinig inwoners hebben precies hetzelfde stemgewicht als de urbane dichtbevolkte kantons. Dat is vanaf 1848 de opzet van het federale en gedecentraliseerde model in het land met meerdere talen, culturen, identiteiten en vooral eeuwenoude kantons.
Overigens is deze stad-land tegenstelling en de formele gelijkstelling van alle (26) kantons een onderwerp van discussie voor mogelijke hervormingen.
De absolute meerderheid in het land volstaat bij het facultatieve referendum.
Niet alle onderwerpen zijn even boeiend of mobiliseren veel stemmers. Maar dat is niet het relevante punt. Van belang is vooral dat de politiek nooit en te nimmer kan verzaken of zelfs te kwader trouw kan handelen.
De burgers zijn immers de politici, wat ook weer samenhangt met het Militie-systeem in alle politieke geledingen (federaal, kantonaal en gemeentelijk). De kaste van politici, media en ambtenaren is ondergeschikt aan de burgers en niet andersom, zoals bijvoorbeeld in Nederland en de Europese Unie waar de burgers eens in de vier respectievelijk vijf jaar mogen stemmen. Op wie of wat wordt bovendien steeds onduidelijker, intransparanter en vager. Met democratie, verantwoording, betrokkenheid en goed bestuur heeft het steeds minder te maken.
Conclusie
Het Zwitserse systeem heeft ook zijn nadelen, zoals ieder systeem. Het vertraagt procedures en besluitvorming en het is een effectieve manier om veranderingen tegen te houden.
Het is aan de andere kant de basis voor breed gedragen, goed doordachte beslissingen en consensus en het behoedt het land voor de (opportunistische) waan van de dag van het establishment en het is vooral een belemmering voor het ontstaan van politieke, ambtelijke en journalistieke oligarchieën en hun clientèle netwerken.
In dit systeem is het establishment altijd gedwongen rekening te houden met alle betrokken organisaties en burgers over alle mogelijke onderwerpen.
De voortdurende aanwezigheid van de burgers op alle (gemeentelijke, kantonale en federale) niveaus bij alle politieke beslissingen is niet alleen een van de pijlers van de Zwitserse democratie, rechtsstaat, (sociale) cohesie en welvaart, het getuigt van een moderne, volwassen, open en zelfbewuste samenleving, waar de overheid er voor de burgers is en niet andersom.
Het Zwitserse referendum is niet ouderwets of oubollig. Het is juist modern en heeft de toekomst. Uiteraard vooronderstelt deze directe democratie goed functionerende en onafhankelijke kwaliteitsmedia en betrokken burgers. Dat is in Zwitserland (nog) het geval.
(Bron: A. Vatter, Das Parlament in der Schweiz, Basel, 2018).