De wederdopers van Zürich, Zollikon, Nederland en humanisten uit Bazel
7 september 2024
Terwijl veel protestante burgers uit de Lage Landen en later de Republiek van de Verenigde Nederlanden in de leer gingen op de academie (gesticht in 1559) van Johannes Calvijn (1509-1564) in de gereformeerde hoofdstad Genève, vluchtten andere protestante burgers juist voor Calvijn en zijn leer uit de Nederlanden.
Martin Luther (1483-1546) was in 1517 de initiator van de Reformatie. Vele voorgangers hadden al tevergeefs geprobeerd de kerk te hervormen, vaak met de brandstapel als resultaat. Mede door de drukpers en steun van machtige Duitse vorsten had Luther wel succes. De Reformatie bereikte de Eidgenossenschaft al in de jaren 1520.
Zürich, Grossmünster, Huldrych Zwingli
Huldrych Zwingli (1484-1531) was de belangrijkste hervormer in Zürich en in 1524 was de stad al gereformeerd. Zwingli verschilde echter met Luther op bepaalde religieuze punten van mening.
Over een onderwerp waren ze het echter wel roerend eens: de wederdopers waren een bedreiging voor het nieuwe geloof en de maatschappelijke orde en moesten meedogenloos worden vervolgd:
“Eine verdorbene Art von Menschen, die Pest der Wiedertäufer und das Unkraut der Wiedertäufer” (Huldrych Zwingli, Schriften IV, Theologischer Verlag Zürich 1995). De (katholieke) rijkswet van het Heilige Roomse Rijk van 23. April 1529 was ook duidelijk:
Wederdopers die hun geloof niet afzworen kregen zonder proces de doodstraf door de brandstapel, het zwaard of op een andere wijze. In Zürich was verdrinking in de Limmat zo’n methode.
Zollikon, in dit huis vond 1525 een van de eerste bijeenkomsten van de Wederdopers plaats
Deze beweging kwam voort uit de Reformatie en vormde zich rond 1525-1527 in Zürich en het nabijgelegen Zollikon. Felix Manz (1498-1527) en Konrad Grebel (1498-1526) waren de belangrijkste leiders.
Ze wees de doop van kinderen, dienstplicht en de kerk als instituut van de staat af. Alleen volwassenen konden zich laten dopen, de kerk was geen orgaan van de staat, maar een private organisatie van individuen en militaire dienstplicht werd afgewezen.
Zürich, Grossmünster
Luther, Calvijn, Zwingli en diens opvolger Heinrich Bullinger(1504-1575) en andere hervormers beschouwden deze beweging als een groot gevaar. Ze vervolgden de wederdopers met een ‘protestante inquisitie’. Een gedenktafel in Zürich aan de oevers van de Limmat herinnert nog aan de executie van leiders en andere wederdopers.
De beweging had echter veel succes en verspreidde zich snel in katholieke en protestante gebieden, ook naar de Nederlanden, die toen nog katholiek waren. Ook in katholieke landen werden de Wederdopers echter vervolgd. Ook daar werden ze gezien als een bedreiging en bovendien waren het protestanten, dus ketters.
Vervolging, godsdienstvrijheid en verzoening
Slechts enkele katholieken en protestanten, waaronder de katholieke Erasmus van Rotterdam en de protestante theoloog Sebastian Castellio in Bazel en lokale machthebbers, waaronder de Hertog van Württemberg en de graven van Hessen en Oldenburg, pleitten voor religieuze tolerantie. Tevergeefs. De vervolging was meedogenloos, in katholieke en protestante gebieden.
Op 5 januari 1527 zijn Felix Manz en een andere wederdoper door verdrinking in de Limmat om het leven gebracht. Illustratie uit Heinrich Thomann (1544-1619), Abschrift (1605) over Heinrich Bullingers Reformationsgeschichte (Bron: Zentralbibliothek Zürich, Ms. B 316, Fol. 284v)
Pas na de Franse creatie van onder andere de Bataafse Republiek (1795) en de Helvetische Republiek (1798) en in de 19e eeuw was er een erkenning van deze beweging.
De Constitutie van de Helvetische Republiek (1798-1803) erkende de vrijheid van godsdienst voor de wederdopers. De eerste kerk voor wederdopers is 1847 in Bazel ingewijd en in 1925 vond in deze stad het eerste wereldcongres van Wederdopers plaats. De verzoening door de Zwitserse Evangelisch-hervormde kerk kwam later in de 20e eeuw op gang.
Op 26 juni 2004 was er tenslotte in Zürich de formele toenadering en verontschuldiging door de Evangelische kerk onder het motto” Die Reformation und die Täufer. Gegeneinander – nebeneinander-miteinander”, inclusief de gedenksteen aan de Limmat.
Veel wederdopers waren echter tot de 19e eeuw naar andere continenten gevlucht. De Amish, Quacker, Swiss Brethren, Mennoniten, Anabaptisten of Baptisten en andere varianten van wederdopers zijn de nazaten van deze vluchtelingen. De Mennoniten ontlenen hun naam aan Menno Simons (1496-1561), een wederdoper uit Nederland. Swiss Brethren is een Engelstalige naam voor Zwitserse wederdopers.
De vervolging van wederdopers door protestanten is veelal een vergeten hoofdstuk in de historie van de Reformatie. Niet alleen de katholieke kerk, maar ook de protestante kerk was meedogenloos tegenover dissidente geluiden.
De dogmatische disputen tussen Luther, Zwingli, Calvijn en hun opvolgers duiden ook op de afwezigheid van tolerantie binnen de protestante kerk. De vervolging en intolerantie van de ‘protestante inquisitie’ tegenover wederdopers blijkt ook uit geschriften van Luther, Calvijn, Zwingli en diens opvolger Bullinger.
Erasmus, Sebastian Castellio en diens De haereticis an sint persequendi
De humanist Erasmus (1469-1536), Sebastian Castellio diens alter ego Martin Bellius alias Basilius Montfort (1515-1563), David Joris alias Jan von Brugge/Johann von Bruck (1505-1556) en anderen deden en publiceerden in Bazel wat ze konden.
De Basler wetenschapper Bonifaz Amerbach en diens Erasmus-Stiftung steunden in ieder geval Castellio financieel. Een onlangs verschenen uitgave van de Internationale Castellio Gesellschaft brengt deze humanistische inbreng uit Bazel op een unieke wijze onder de aandacht.
Sebastian Castellio, De haereticis an sint persequendi, Bazel, 1554. Collectie Universitätsbibliothek Basel, VD16 C 2130
Na een monnikenwerk (om een katholieke religieuze term te gebruiken) van tien jaar heeft een internationale redactie de baanbrekende publicatie De haereticis an sint persequendi van Castellio in de oorspronkelijke Latijnse (uitgeverij Johannes Oporins in Bazel, 1554), Duitse (Von Ketzeren, Straatsburg 1555), Franse (Traicté des heretiques, Lyon 1557) taal en in de uitgave van Joachim Clutensius (Straatsburg, 1610) gepubliceerd.
In deel I staan de Latijnse, Duitse en Franse tekst parallel met een uitgebreide verwijzing naar relevante teksten van kerkvaders (waaronder Augustinus, Hieronymus en Chrysostomus) en contemporaine auteurs (waaronder Erasmus, Calvijn, Luther).
Deel II biedt een uitgebreide historische context en bespreking van religieuze discussies in deze periode. Bovendien ontbreekt een uitgebreide verantwoording van de Duitse en Franse vertalingen en de publicatie van 1610 niet.
Deze tweedelige uitgaven van ruim 1300 pagina’s is niet alleen een dapper huzarenstukje van uitgever en een geslaagde inhoud en opzet van redactie en auteurs in deze digitale wereld.
Barbara Mahlmann-Bauer, Kilian Schindler (Hrsg.) in samenwerking met Sonja Klimek en Daniela Kohler, Sebastian Castellio De haereticis an sint persequendi (Schwabe Verlag, Bazel, 2024)
Conclusie
De inhoud van deze uitgave heeft bovendien niets aan relevantie ingeboet, of zoals Stefan Zweig (1881-1942) het in 1936 verwoordde:
“Als Manifest der Toleranz und mit der Toleranzargumentation von Sebastian Castellio (1515-1563) wurde eine neue Stufe im neuzeitlichen Diskurs der Toleranz erreicht” (Castellio gegen Calvin, 1936).
Het is geen toeval dat Zweig twee jaar daarvoor en na 16 jaar communistische en een jaar Nationaalsocialistische terreur en dictatuur het boek Triumph und Tragik des Erasmus von Rotterdam (1934) had gepubliceerd.
Of in de woorden van Winston Churchill (1874-1965):
“Fascism was the shadow or ugly child of Communism”. (The Second World War, The Gathering Storm, London 1947). Een actuele ‘warning from history’, inclusief een nieuwe religieuze ‘ism’.
(Bron: Barbara Mahlmann-Bauer, Kilian Schindler (Hrsg.) in samenwerking met Sonja Klimek en Daniela Kohler, Sebastian Castellio De haereticis an sint persequendi (Schwabe Verlag, Bazel, 2024)M. Baumann (Hrsg.), Gemeinsame Erbe. Reformierte und Täufer im Dialog, Zürich 2007)
Impressies van Zollikon
