De Appenzeller landen
10 februari 2022
Het heuvel- en berglandschap van de beide Appenzeller kantons is even mooi, als het ontstaan van deze kantons typisch Zwitsers en uniek is.
Het gebied van deze kantons beslaat 420 km2. Het noordelijke deel in kanton Appenzell Ausserrhoden (AR) bestaat uit heuvels en grenst bijna aan de Bodensee. In het zuidelijke deel, kanton Appenzell Innerrhoden (AI), domineren de bergen van de Vooralpen en de hoogste top de Säntis (2 502 meter).
Appenzell Ausserrhoden bestaat uit de in de middeleeuwen ontstane regio’s Hinterland, Mittelland (met de hoofdstad van het kanton Herisau) en Vorderland. Appenzell Innerrhoden bestaat uit de regio Inneres Land met Appenzell als kantonale hoofdstad.
Na de Appenzeller oorlogen ontstond het onafhankelijke land Appenzell met de huidige grenzen en nieuwe administratieve districten, de Rhoden. De Rhode Trogen was de grootste. In 1597 was Trogen de hoofdstad van het nieuwe kanton Appenzell Ausserrhoden. Pas aan het einde van de 19e eeuw werd Herisau de kantonale hoofdstad.
Herisau
De naam Rhode is de betekenis van de administratieve eenheden die voor het eerst in de veertiende eeuw in documenten worden genoemd. Het gaat om de zes ‘‘äusseren Rhoden’ (Urnäsch, Herisau, obere und untere Rhode Hundwil, Teufen und Trogen) en de zes ‘inneren Rhoden’ (Schwende, Rüte, Lehn, Schlatt, Gonten, Rinkenbach/Wies).
Deze geografische indeling is de basis en naamgeving voor de splitsing in 1597. Een andere verandering in deze tijd is de overgang van akkerbouw naar veeteelt, wat nog steeds de belangrijkste agrarische bedrijfstak is.
De äusseren Rhoden telden in deze periode ongeveer 10 000 inwoners, de inneren Rhoden rond de 4 000 inwoners. Tegenwoordig zijn deze aantallen 55 000 respectievelijk 16 000.
Appenzell
De periode tot 1513
Appenzell was tot aan de Romeinse bezetting rond 15-13 v. Chr. bewoond door Raetische stammen. Na het vertrek van de Romeinen in 410 ontwikkelde zich wat we tegenwoordig de Reto-Romaanse cultuur noemen.
Vanaf de zevende en de achtste eeuw bewoonden steeds meer Alemannen het gebied en Alemannisch werd de spreektaal.
De beroemde abdij van St. Gallen speelde ook een belangrijke rol als grootgrondbezitter in de regio. De abten werden benoemd door de Karolingische heersers en hun Duitse opvolgers van het Heilige Roomse Rijk.
De abdij was een Reichskloster, een Rijksklooster, dat direct onder de keizer viel en niet onder een lokale heerser. Deze status is vergelijkbaar met de Reichsumittelbarkeit van de (Zwitserse) steden en Orte Schwyz, Uri, Glarus en Unterwalden.
Ook in Appenzell leidde deze status tot steeds grotere zelfstandigheid, gesteund door de naburige Orte. Toen de abdij van St. Gallen aan het begin van de vijftiende eeuw meer invloed probeerde te krijgen in Appenzell steunden zeven van de acht kantons van de Eidgenossenschaft (Schwyz, Glarus, Uri, Unterwalden, Luzern, Zug, Zürich) Appenzell. Alleen Bern hield zich afzijdig.
Het conflict tussen de abdij St. Gallen en Appenzell leidde, ondanks arbitrage door de Eidgenossenschaft, tot de zogenaamde Appenzeller oorlogen (Appenzeller Kriege). In feite was dit een oorlog tussen Habsburg en de abdij aan de ene kant en de Eidgenossen aan de andere kant.
De vrede van 1429 betekende in feite de zelfstandigheid van Appenzell onder bescherming van de Eidgenossenschaft en als bondgenoot of zugewandter Ort, met de status van ‘ewige Eidgenosse’.
Appenzell neemt vervolgens deel aan oorlogen van de Eidgenossenschaft tegen Habsburg in de Alter Zürichkrieg (1436), de verovering van het Rheintal (1444), de verovering van Thurgau op Habsburg (1460), de Waldshuterkrieg (1468), de Bourgondische oorlogen (1474-1477) en de Schwabenkrieg (1499).
Appenzell, St. Mauritiuskerk
De Reformatie
Tot de Reformatie in de jaren 1530 wees niets op het ontstaan van twee kantons. Integendeel, Appenzell was juist in 1513 toegetreden als dertiende lid van de Confederatie van Zwitserse kantons, de Eidgenossenschaft.
In 1597 vond echter een voor Europa unieke scheiding plaats: Kanton Appenzell splitste dit jaar in de kantons Appenzell Innerrhoden en Appenzell Ausserrhoden.
De oorzaak was de godsdienst: Appenzell Ausserrhoden was sinds de Reformatie (rond 1530) protestant, Appenzell Innerrhoden bleef katholiek.
De burgers van Appenzell Ausserrhoden stemden voor de splitsing op 2 juni 1597, de burgers van Appenzell Innerrhoden volgden op 15 juni 1597. De Tagszatzung van de Eidgenossenschaft was de instantie onder welke leiding de scheiding op 8 september 1597 juridisch werd geregeld.
De Eidgenossenschaft was immers ook een verbond van soevereine protestante en katholieke kantons, die in de Tagsatzung op volledig gelijke voet met dezelfde rechten over gemeenschappelijke zaken spraken. Een uitzonderlijke situatie in het door godsdienst- en burgeroorlogen verscheurde Europa.
Appenzell Ausserrhoden
1513-1597
In 1513 werd Appenzell als dertiende kanton lid van de Confederatie. Het kanton volgt vanaf dat moment de historie van de Eidgenossenschaft, inclusief de status van twee halfkantons met maar een stem per kanton (in plaats van twee) in de Ständerat (Grondwet van 1848). Overigens is de formele status ‘halfkanton’ in de herziene Grondwet van 2000 geschrapt. Een kanton is een kanton, ook al heeft hij maar een stem in de senaat.
Na de deling van het land Appenzell in 1597 bleef Trogen tot 1997 de plaats van de Landsgemeinde, 400 honderd jaar lang op de laatste zaterdag van april! Herisau is tegenwoordig de kantonshoofdplaats.
De Landsgemeinde was vanaf de middeleeuwen de bestuurlijke constructie die tot heden in Appenzell Innerrhoden stand houdt.
Landsgemeinde Appenzell Innerrhoden.
Conclusie
De wijsheid, staatsmanschap en goed bestuur in deze kantons vinden hun hoogtepunt en symboliek in 1597.
Ook de Eidgenossenschaft werd verscheurd door religieuze strijd en (burger) oorlogen, zelfs tot 1847. Deze hadden echter niet de meedogenloosheid, intensiteit, omvang en intolerantie van de naburige landen.
Dit was enerzijds een kwestie van geluk en toeval, maar anderzijds ook van de directe democratie, het compromis- en consensusmodel die zo kenmerkend zijn voor de huidige Confederatie.
De Confederatie van dertien soevereine protestante en katholieke kantons is dankzij haar politieke concept relatief ongeschonden uit de religieuze oorlogen van de zestiende en zeventiende eeuw tevoorschijn gekomen. Zelfs de mede door religie en politieke tegenstellingen geïnspireerde Sonderbundskrieg van 1847 had verzoening en compromis als uitgangspunt én als resultaat. Het katholieke Appenzell Innerrhoden was neutraal in dit conflict, aldus hadden de burgers besloten.
De beide Appenzeller (en de Eidgenossenschaft) verdienen alsnog de Nobelprijs voor de Vrede.
(Bron: A. Weishaupt u.a., ‘Appenzell (Kanton)’, in Historisches Lexikon der Schweiz, Appenzell, https://hls-dhs-dss.ch/de/articles/007389/2019-10-25).