De Romaanse taal
12 oktober 2020
De Romaanse taal (Romontsch of Rumantsch in Graubünden, Romanisch voor de rest van Duitstalig Zwitserland, le Romanche in Franstalig Zwitserland, il romancio in het Italiaans) wordt alleen in kanton Graubünden gesproken. De uitdrukking Bündnerromanisch wordt om deze reden veelal gebruikt.
Oorsprong
De taal is afkomstig uit het Latijn en de rhaetische taal (zoals die voorafgaand en ten tijde van de Romeinse overheersing tot in de vijfde eeuw werd gesproken).
De taal ontwikkelde zich vervolgens in een proces van eeuwen. Lombardische dialecten, de Alemannische (Duitse) taal, immigratie van (Duitstalige) Walser en Franse invloeden van Franken en Karolingische heersers en Italiaanse contacten gaven vorm en inhoud aan de huidige taal.
Toerisme, (spoor)wegen, media en industrialisatie in de negentiende eeuw maakten van Duits de eerste communicatietaal in de meeste regio’s en steden.
1938
Het Romaans is in 1938 bij referendum erkend als de officiële vierde taal van het land. Een grote meerderheid stemde voor.
De dreiging en intimidatie van de Duitstalige en Italiaanse dictaturen was de directe aanleiding. De Zwitserse regering en burgers maakten duidelijk dat Zwitserland één en ondeelbaar was. Er was geen sympathie voor de Duitse ‘Heim ins Reich‘ of de Italiaanse ‘irredentismo ideologieën.
Tegenwoordig is Romaans de eerste taal van ongeveer 60.000 inwoners. Ze spreken daarnaast Duits en/of Italiaans, de andere twee officiële talen van het kanton, het enige drietalige kanton.
Het Romaans heeft een lange mondelinge traditie, die teruggaat tot de vroege Middeleeuwen. De eerste geschreven (religieuze) bronnen, fragmenten, dateren uit de 10e of 11e eeuw. Het eerste bekende volledige gedicht stamt uit 1527.
Pas in de (romantische) negentiende eeuw kreeg de taal wetenschappelijke en intellectuele belangstelling. Literatuur, kranten en schrijvers begonnen de taal op een systematische manier te gebruiken en te onderzoeken.
Al pievel romontsch
Een van de bekendste gedichten is het Al pievel romontsch (aan het Romaanse volk) van Giachen Caspar Muoth (1844-1906):
Stai si, defenda Romontsch, tiu vegl lungatg, Risguard pretenda, Per tiu patratg!
Sta op, Romaans volk, verdedig je oude taal, eis respect voor je erfgoed.
Vijf hoofddialecten
De taal kent vijf hoofddialecten: Sursilvan wordt gesproken in het Boven-Rijndal (Vorderrheintal), Sutsilvan in het gebied van de Nederrijn (Hinterrhein), Surmiran is het Albuladal (Albulatal), Vaz/Obervaz en Val Ferrera, Putèr in Oberengadin en Bergün en Vallader in Unterengadin en (met verschillen) in het Münstertal. Daarnaast bestaan er verwante dialecten in Lombardije en Oostenrijk (Ladinisch en Friaulisch).
Rumantsch Grischun
Een verbindend initiatief is het zogenaamde Rumantsch Grischun, de unitaire Romaanse taal voor het bestuur en het onderwijs. Hoewel steeds minder mensen de taal spreken, heeft de taal ook een wereldwijde reputatie. Het woord gletsjer is bijvoorbeeld afgeleid van glatsch (ijs).
Toekomst
De laatste jaren is er echter een groeiende belangstelling voor de taal, ook bij de jonge generatie. Het Romaans is een unieke en mooie taal en een directe linguïstische erfenis van het rhaetische en Romeinse verleden, misschien wel de meest directe band met de oudheid van de Romaanse talen.
Verschillende organisaties, initiatieven en media zetten zich in om deze taal en cultuur in het kanton te behouden en toegankelijk te maken voor andere Zwitserse burgers en geïnteresseerden (bijvoorbeeld www.romontsch.ch en www.liarumantscha.ch).