De Style sapin, La Chaux-de-Fonds en Charles L’Eplattenier
4 maart 2024
Tussen 1905 en 1914 bedachten studenten aan de École d’art de La Chaux-de-Fonds (kanton Neuchâtel), onder leiding van hun leraar Charles L’Eplattenier (1874-1946), een originele artistieke taal (le Style sapin) geïnspireerd door de lokale natuur van de Jura. sapin betekent den en die zijn er immers genoeg in deze regio.
In het begin van de twintigste eeuw was la Chaux-de-Fonds een stad in volle ontwikkeling. In amper zestig jaar tijd was de bevolking verdrievoudigd en het geïsoleerde dorp midden in de bossen op 1000 meter hoogte in het Juragebergte was een industriestad geworden met 40.000 inwoners, een fabrieksstad die volledig en uitsluitend gericht was op horlogerie.
La Chaux-de-Fonds richtte een aantal gespecialiseerde scholen op om de vele leerlingen op te leiden: de horlogeschool natuurlijk, maar ook de mechanicaschool, de handelsschool, de beroepsschool voor jonge meisjes en tot slot de school voor toegepaste kunst voor de industrie, of kortweg: de kunstschool.
De kunstschool van La Chaux-de-Fonds werd in 1870 opgericht door de Société des Patrons Graveurs. De school werd in 1872 overgenomen door de stad en verhuisde een paar jaar later naar het gloednieuwe Collège industriel (tegenwoordig het Collège Numa-Droz en de stadsbibliotheek).
Charles L’Eplattenier. Foto: Wikipedia
Charles L’Eplattenier
Charles L’Eplattenier werd op 9 oktober 1874 geboren in een boerenfamilie in de buurt van Neuchâtel. Tijdens zijn leertijd als huisschilder volgde hij ook tekenlessen. Hij was getalenteerd en gepassioneerd en werd door zijn familie naar Boedapest gestuurd, waar hij zich inschreef aan de School voor Decoratieve Kunsten. Dankzij een kantonnale beurs ging hij vervolgens naar Parijs om drie jaar te studeren aan de École Nationale Supérieure des Beaux-Arts.
Charles L’Eplattenier, Les Musiciennes, 1907, nog Art Nouveau. Collectie: Musée des beaux-arts de La Chaux-de-Fonds
In 1897, terug in Neuchâtel, werd Charles L’Eplattenier aangenomen door de École d’art de La Chaux-de-Fonds als tekenleraar. Hij was 23, zeer ambitieus en charismatisch.
De geboorte van de ‘Sapin-stijl’
In 1905 stelde L’Eplattenier voor om een hogere kunst- en decoratiecursus te openen voor de beste studenten van de school. Een belangrijke vernieuwing was dat deze cursus niet langer beperkt zou blijven tot horlogerie-gerelateerde vakken.
L’Eplattenier zette het hele designonderwijs op zijn kop, herzag het curriculum en paste resoluut moderne en innovatieve lesmethoden toe. Zijn grote ambitie was het creëren van een nieuwe formele artistieke taal, geworteld in de Jura.
Hij droomde ervan om samen met zijn studenten een regionalistische variant van de Art Nouveau (Jugendstil in Duitsland, Modernismo in Spanje) uit te vinden, specifiek voor La Chaux-de-Fonds.
André Evard (1876-1972), Femme à la Fourrure, 1909. Collectie: Musée des beaux-arts de La Chaux-de-Fonds
L’Eplattenier wilde de natuur van de Jura, haar flora en fauna, als zijn belangrijkste (zo niet enige) inspiratiebron nemen. Hij definieerde een methode, in vijf opeenvolgende fasen, die zijn studenten zich één voor één eigen moesten maken: beginnen met de observatie van de natuurlijke vorm in situ, om het essentiële element, het idee, eruit te halen en geleidelijk te komen tot een geometrisch, gestileerd motief dat vervolgens gebruikt kon worden in decoratieve composities.
Onder impuls van L’Eplattenier nam de École d’art de La Chaux-de-Fonds deel aan wedstrijden en internationale tentoonstellingen en won het erediploma op de Internationale Tentoonstelling van Milaan in 1906 voor de zakhorlogekasten die door haar studenten waren gemaakt.
La Chaux-de-Fonds, Crematorium. Foto: Wikipedia
Les Ateliers réunis en de Villa Fallet
In 1910 schakelde L’Eplattenier een versnelling hoger en lanceerde de Ateliers d’arts réunis met als doel “de samenwerking tussen kunstenaars, industriëlen en handelaars aan te moedigen”. Concreet produceerden de Ateliers voornamelijk decoratieve opdrachten die dienden als praktisch werk voor de studenten.
Ze ontwierpen een tiental interieurs, waaronder de woningen van horlogeriebazen, zoals de Salon bleu Spillmann, maar ook de hal van het postkantoor in La Chaux-de-Fonds, de kapel in Cernier-Fontainemelon en het paviljoen van het observatorium in Neuchâtel.
Observatorium in Neuchâtel
Het jaar daarop maakte L’Eplattenier zich los van de school door een Nieuwe Sectie op te richten binnen de Kunstschool. Het doel was om al deze disciplines samen te laten werken aan gezamenlijke projecten en, idealiter, de artistieke productie te integreren in de maatschappij en de regio.
Fotografie: © Aline Henchoz
L’Eplattenier werd bijgestaan door drie assistenten, waaronder Charles Édouard Jeanneret (1887-1965), de toekomstige Le Corbusier, voor de architectuur. Samen met Jeanneret overtuigde hij horlogemaker Louis-Edouard Fallet (1845-1916) om het hele ontwerp en de bouw van zijn villa toe te vertrouwen aan studenten van de school. De Villa Fallet zou het ultieme manifest van de Sapin-stijl worden – een collectief en totaal kunstwerk.
Het einde en de herontdekking van de stijl van Sapin
In slechts een paar jaar tijd had Charles L’Eplattenier van de kunstschool van La Chaux-de-Fonds een van de drie belangrijkste van Zwitserland gemaakt, naast Zürich en Genève. Maar ondanks, of dankzij, deze successen kwam L’Eplattenier vanaf 1913 in open conflict met zijn management en met de ‘klassieke’ docenten aan het Collège industriel.
Zijn assistenten probeerden de Nouvelle Section te redden en kregen steun van de grote namen van de Art Nouveau in Parijs, Berlijn en München, die een manifest ondertekenden. Tevergeefs, het stadsbestuur sloot de sectie op 1 augustus 1914. Les Ateliers réunis gingen twee jaar later failliet bij gebrek aan sponsors.
Fotografie: © Aline Henchoz
De term “sapin-stijl” is een recente uitvinding: L’Eplattenier en zijn tijdgenoten hebben hem nooit gebruikt. De stijl zelf werd snel vergeten en veel van zijn creaties werden vernietigd: de hal van het postkantoor verloor zijn decoraties in 1959 en de kapel in Cernier-Fontainemelon is in 1975 omgebouwd tot appartementen (hoewel de originele glas-in-loodramen vorig jaar in een pakhuis werden teruggevonden).
De herontdekking en van het avontuur van de ‘sapin-stijl’ dateert van zo’n vijftien jaar geleden. Het Musée des Beaux-arts de La Chaux-de-Fonds wijdt er tegenwoordig een zaal aan, waar de beroemde glas-in-loodramen en hun typische motieven van gentianen, distels en dennenbomen te zien zijn.
Lars Kophal (Neuchâtel), redacteur en journalist
Impressies van de collectie van de Style Sapin in het Musée des beaux-arts de La Chaux-de-Fonds
