175 jaar Zwitserse Spoorwegen
4 november 2022
Eindelijk was het dan zover. Op 9 augustus 1847, 175 jaar geleden, reed de eerste trein met reizigers over de spoorweg Zürich-Baden (kanton Aargau) naar het station in Baden. Deze spoorweg kreeg de naam Spanisch-Brötli Bahn, zo gaat het verhaal, vanwege een patisserie in Baden die Spaanse broodjes snel en vers naar Zürich vervoerde.
Station Baden, 1890. Foto: Staatsarchiv Baden.
Station Olten, Kunstwerk van Paul Gugelmann (1929-2022) uit 2006 naar aanleiding van 150 jaar station Olten (1856), aangeboden door de stad Olten aan de SBB.
Olten station, de ‘Stunde Null-Stein’. In 1856 was de tijd het uitgangspunt voor het meten van de afstand. 1875 loste het metrieke stelsel (kilometer) de afstandsbepaling af. Vanaf Bazel, toentertijd hoofdzetel van de spoorwegen, was het 39,292 km tot Olten, vandaar ook de naam “Kilometer-Null-Stein”. Stunde Null-Stein is echter correct. Het kruis is het symbool van de centrale plaats van Olten in het spoorwegennet. De ‘O’ is de Stunde-Null.
Zwitserland was 1848 hekkensluiter in West-Europa. Het Verenigd Koninkrijk had al 10 000 kilometer spoorweg, Duitsland 6 000 kilometer, Zwitserland slechts 2 kilometer, van St. Louis tot Bazel, in 1844, als het sluitstuk van de verbinding Straatsburg- Bazel. De locomotief had ook nog eens de naam Napoleon.
Frans station in Bazel, 1845. Bron: Ein Jahrhundert Schweizer Bahnen 1847-1847. Jubiläumswerk des Eidgenössischen Post- und Eisenbahndepartementes in fünf Bänden. Bd. 1, Frauenfeld 1947. Foto: Wikipedia
SBB Bahnhof Bazel 2022
De verdeeldheid tussen de soevereine kantons, het ontbreken van steenkool voor de stoomlocomotieven, de afwezigheid van grote stedelijke agglomeraties en het bergachtige landschap belemmerden de aanleg.
Na 1850 ging het echter snel. De concessies waren per kanton aan spoorwegbedrijven verleend. De federale overheid had er geen enkele bemoeienis mee. In de meeste kantons schoten spoorwegbedrijven als paddenstoelen uit de grond.
Oberalppas. Eindstation.
In 1864 had Zwitserland ongeveer 1 400 kilometer spoorweg. Ze verbonden Genève met de Bodensee, Bazel met Chur (kanton Graubünden) en Bern met Brig (kanton Valais). De Alpen waren echter nog een te grote hindernis. De spoorwegen hielden op bij Brig, Luzern, Chur en Thun. In 1856 is overigens de Credit Suisse opgericht ter financiering van deze ondernemingen.
Het (Engelse) toerisme in de bergregio’s leidde tot verdere stappen om de veelal onrendabele spoorwegen toch aan te leggen, te continueren of te exploiteren. Het Engelse reisbureau Thomas Cook was een van de pleitbezorgers.
Dit past ook in het plaatje van de ontwikkeling van het spoorwegennet. De kantons en spoorwegbedrijven en later de federale overheid deden een beroep op de ervaring en kennis van buitenlandse (met name Engelse, Duitse Oostenrijkse) ingenieurs.
De in 1855 opgerichte ETH in Zürich en later de EPFL in Lausanne bundelden bovendien de kennis, talenten en ervaring in eigen land. De wonderen en resultaten van de Zwitserse bruggen-, viaducten- en tunnelbouwers zijn nog steeds in het hele land te zien.
Collectie Museum Zu Allerheiligen, Schaffhausen
De federale regering nam in 1872 een belangrijk besluit: de spoorwegen werden een nationale, federale competentie (na instemming van de kantons).
Dit was mede ingegeven door de achterstand op Frankrijk (de Mont-Cenis tunnel van 1871) en Oostenrijk (de Brennertunnel van 1864). De Gotthard-basistunnel was in 1882 het resultaat.
Daarna duurde het nog tot 1898 voordat de federale overheid de (veelal failliete en onrendabele ) spoorwegbedrijven in de kantons overnam.
De organisatie Schweizerische Bundesbahnen (SBB)/ Chemins de fer fédéraux suisses (CFF)/ Ferrovie federali svizzere (FFS)/Viafiers federalas svizras (VFS) is vervolgens in 1902 opgericht.
Vervolgens ging het snel. In 1914 zijn alle delen van het land bereikbaar met de trein en heeft het land het dichtste spoorwegennet van Europa.
Drie regionale private initiatieven zijn in het bijzonder vermeldenswaard. Het initiatief voor het opzetten van de beroemde Rhätische Bahn is genomen door de Nederlander Willem-Jan Holsboer (1834-1898).
Bahnmuseum Albula, Bergün/Bravuogn
Het treinstation op 3 454 meter hoogte op de Jungfrau (4 158 meter) is een ander huzarenstukje. De initiatiefnemer Adolf Guyer-Zeller (1839-1899) begon met de bouw, zijn opvolgers voltooiden het project in 1912.
De Tandradbaan van Niklaus Riggenbach (1817-1899) uit 1871 was ook revolutionair. Op deze wijze was het mogelijk de steile helling van de Rigi (kanton Luzern) veilig op- en af te gaan.
Dampflok.7, 1873. Foto: Rigibahnen AG
Een ander opvallend feit is het vroege gebruik van (relatief milieuvriendelijke) elektriciteit. Zwitserland heeft geen olie, steenkool of gas. Dit maakte het land innovatief in de industriële Revolutie, vanuit huidig perspectief zelfs visionair.
Eind negentiende eeuw zijn de eerste waterkrachtcentrales voor de opwekking van elektriciteit in gebruik genomen, ook voor het treinvervoer. Stoomtreinen van steenkool verdwenen relatief snel uit beeld. Sinds 1967 rijden alle treinen op elektriciteit.
Zwitserland kende ook haar spoorwegbaronnen. In dit verband treden vooral Martin Escher (1788-1870) en Alfred Escher (1819-1882) op de voorgrond.
Het volk en de kantons hebben echter altijd de doorslag gegeven in de vele referenda. De laatste twee grote projecten zijn de Gotthard-basistunnel in 2016 en de Ceneri-basistunnel in 2021, miljardenprojecten op tijd of zelfs te vroeg afgerond en zonder EU-bemoeienis.
Andere projecten kunnen door externe oorzaken vooralsnog niet gerealiseerd worden. De directe spoorwegverbinding Rotterdam/Hamburg naar Milaan/Genua en het milieuvriendelijke vervoer van vrachtverkeer op treinen (Transitabkommen uit 1992 en NEATproject uit 1994) zijn gestrand door vertraging/uitstel in andere (EU-)landen en blokkades van de EU.
Autotrein Lötschenbergbahn Kandersteg (kanton Bern)-Goppenstein (kanton Wallis)
De SBB en Zwitserland hebben echter alle reden om trots te zijn op het functioneren en de service in alle jaargetijden onder vrijwel alle omstandigheden, 0p grote hoogtes, over diepe dalen en door bergen, zelfs als de dienstregeling niet altijd meer loopt als een Zwitserse uurwerk op wielen!
(Bron en verdere informatie: Bahn Extra, 3/2022, 175 Jahre Eisenbahn in der Schweiz. Geramond,2022)
Station Olten, Johann Jakob Speiser (1813-1856), oprichter van de Centralbahn.