De barok. Een periode van contrasten
3 oktober 2022
Het woord ‘barok’ heeft tegenwoordig een andere betekenis dan twee eeuwen geleden. Het staat nu voor overdaad, theatraal of overdreven gedrag, taalgebruik of voorkomen. Het woord stamt af van het Italiaanse ‘barocco’ en refereert aan een ongelijkmatige en zeker geen ronde parel.
De Italiaanse oorsprong vloeit voort uit een gebeurtenis in Italië: het Concilie van Trente (1545-1563). Dit concilie was het antwoord, de Contrareformatie, van de katholieke kerk op de in 1517 begonnen Reformatie in Europa. Een van de uitkomsten was een nieuwe presentatie en liturgie van de katholieke kerk. Dit groeide uit tot de barok, de periode 1580-1780.
Concilie van Trente, Kopie uit 1770 van een schilderij uit 1563. Tentoonstelling ‘Barock. Zeitalter der Kontraste’. Collectie: Schweizerisches Nationalmuseum
De barok beperkte zich niet tot de katholieke omgeving, ook de protestante en seculiere cultuur, wetenschap, mode, kunst en muziek werden ‘barok’. Het Franse koninklijke hof van Louis XIV en XV zijn de toonbeelden bij uitstek van deze cultuur.
Niet alleen Versailles, maar diverse stadspaleizen in Parijs getuigen hiervan. Een voorbeeld is het Hôtel Lambert. Vanwege een veiling van het interieur is het complete barokke interieur nu online te bezichtigen. Het geeft een indruk van de barokke pracht en praal.
Detail van een tapijt van Charles le Brun (1619-1690), 1668, ontmoeting tussen de Franse Koning Lodewijk XIV, de Spaanse koning Philippe IV en de Spaanse kroonprinses, (de toekomstige vrouw van Lodewijk). Tentoonstelling ‘Barock. Zeitalter der Kontraste‘. Collectie: Mobilier national, Paris
De paleistuin van Versailles, aangelegd door André le Nôtre (1613-1700), 1668, de aankomst van Louis XIV. Reproductie, Paleis van Versailles en Trianon, akg-images/Jean-Claude Varga.
Dichter bij huis, in het Landesmuseum Zürich, plaatst de tentoonstelling (Barock. Zeitalter der Kontraste) de barok in Europees en Zwitsers perspectief. De tentoonstelling heeft een chronologische en thematische opzet.
Na de ‘barokke’ entrée met een fraaie replica van de Lanterna van de Sant’Ivo kapel in Rome (Francesco Borromini, 1664) is er een overzicht van de religieuze en staatskundige verdeling van Europa aan de hand van kaarten uit de zeventiende eeuw en digitale overzichten.
Het geeft een duidelijk overzicht van de verschillende religieuze en politieke machten en conflicten in Europa en de handelsstromen naar en Europese machtsstrijd in de nieuwe wereld, Afrika en Azië. Het is immers ook de periode van de kolonisering van andere continenten.
Het is een goede keuze de religieuze verdeeldheid met name te beperken tot het katholicisme en de hoofdstromen van het protestantisme. Zij bepaalden de vele (religieuze) oorlogen, (koloniale) handel en vluchtelingen en de opkomst van de barok in deze periode.
Andere religies, zoals het joodse of de wederdopers, speelden staatkundig en in de vele militaire en economische conflicten tussen landen geen rol van betekenis. De Islam en Turkije, een militaire supermacht in de regio, bijvoorbeeld het beleg van Wenen in 1683, speelden een bescheiden rol in de barok, zoals onlangs een andere tentoonstelling heeft getoond.
De Cembalo. Collection: Museum für Gestaltung Zürich/Kunstgewerbesammlung/Zürcher Hochschule der Künste
Franse hofmode, zeventiende eeuw. Tentoonstelling ‘Barock. Zeitalter der Kontraste‘. Sammlung: Germanisches Nationalmuseum, Nürnberg
De titel is ook goed gekozen. Het goud en glitter van de kerken, de pracht en praal van het hofleven en de welgestelde burgerij, de bloei van de wetenschap, kunsten, muziek, architectuur en de technische ontwikkelingen stonden in schril contrast met de vrijwel permanente oorlogen en (handels) conflicten, ziektes, honger, koude (‘de kleine ijstijd’) en armoede voor het grootste deel van de bevolking.
De Dertigjarige oorlog en de vlucht van de Hugenoten zijn de meest sprekende voorbeelden. In Nederland speelde de Tachtigjarige oorlog tegen Spaans-Habsburg een hoofdrol, die echter ook een burger- en godsdienstoorlog was.
Ook Zwitserland kende een rijke barokke cultuur, maar op zijn Zwitsers, ingetogener en maatvoller dan haar buurlanden. Haar burgers, ‘Zuckerbäcker’, politici, wetenschappers, kooplieden en ondernemers waren actief in Europa en in de kolonies van Europese landen en namen de barokke cultuur over of gaven er invulling aan. Zwitserse kunstenaars verspreidden niet alleen in eigen land, maar ook bijvoorbeeld in Rome, Duitsland en aan het Franse Hof de barokke cultuur.
Carlo Maderno (1556-1629), Francesco Borromini (1599-1667), Domenico Fontana (1543-1607), Giovanni Viscardi (1645-1713), Enrico Zuccalli (1642-1724) en andere architecten of kunstenaars waren met name actief in Frankrijk, Zuid-Duitsland, Oostenrijk (Voralberg) of Italië (Rome) en andere plaatsen.
Johann Baptist Cysat (1587-1657), 1619, wereldkaart met locaties van actieve en als martelaar gestorven Jezuïeten. Collectie: Historisches Museum, Luzern
De belangrijkste onderwerpen passeren de revue: de rol van de kerk, Jezuïeten en Kapucijners en hun architectuur, de volksvroomheid, Versailles en Frankrijk als maat voor de mode, tuinen, paleizen, hof- en wooncultuur, theater, muziek, literatuur en de pre-industrialisatie (in Zwitserland onder andere de zijde-, wol- en (bedrukte) textielindustrie, de horlogerie en de verwerking van thee- en koffieproducten), de rol van Zwitserse burgers en huurlingen in Europese kolonies, de wetenschap, de ‘verzamelwoede’ en wonderkamers en de Europese netwerken op ieder gebied.
Een andere tentoonstelling in Zwitserland stelt dezer dagen een specifiek onderwerp uit de barokke cultuur centraal.
Kortom, het was een dynamische en contrastrijke periode. Wellicht kijkt men over twee eeuwen op deze wijze op onze tijd terug. De tentoonstelling maakt ook inzichtelijk dat deze periode de huidige maatschappij en cultuur nog steeds beïnvloed. De barok is geen voltooid verleden tijd, maar een belangrijke fase in de ontwikkeling van de huidige maatschappij.
(Bron en verdere informatie: Landesmuseum Zürich)
Tulpen- en Bloemenpyramide, Tulpenmanie. Delft c. 1700. Collectie Rijksmuseum, Amsterdam
Andrea Sacchi, Jan Miel, Filippo Gagliardi, schilderij van de Il Gesù in Rome, de moederkerk van de Jezuïeten, 1640, viering honderdjarig bestaan. Collection: Nazionali d’Arte Antica di Roma.