De enclaves van Zwitserland
24 april 2023
De grenzen van de kantons in Zwitserland hebben veelal het patroon van een lappendeken. Wie, bijvoorbeeld, ten zuiden van Lac Morat/Murtensee een ritje met de auto of fiets maakt, bevindt zich afwisselend in de kantons Vaud, Fribourg of Bern.
Ook in andere regio’s zijn de grenzen van de kantons vaak grillig. Het ontstaan van deze grenzen gaat terug tot de middeleeuwen en de zestiende eeuw en de vastlegging van de grenzen van de (nieuwe) kantons in de Napoleontische tijd (1803-1813) en de nieuwe Confederatie van 1815. Hele of gedeeltelijke enclaves zijn geen uitzondering. Deze zijn echter Zwitsers grondgebied.
Ook het Zwitserse grondgebied aan de rechteroever van de Rijn is opmerkelijk en vindt zijn oorsprong in de middeleeuwen. Het kanton Schaffhausen ligt zelfs grotendeels aan de rechteroever van de Rijn, een soort Zwitserse enclave in Baden-Württemberg. Alleen de kanton Basel-Stadt en Zürich hebben grondgebied aan deze rechteroever (en wellicht Diepoldsau (kanton St. Gallen) aan de rechteroever van de Alten Rhein, die immers de grensrivier met Oostenrijk is). Verder is de Rijn sinds de Napoleontische tijd de landsgrens met Duitsland.
Zwitserland heeft echter ook een Duitse (Büsingen in kanton Schaffhausen) en een Italiaanse (Campione in kanton Tessin) enclave.
Büsingen
Op een paar kilometer van de stad Schaffhausen ligt aan de Rijn het Duitse dorp Büsingen. Aan de andere kant van de Rijn liggen de kantons Thurgau en Zürich. Na een paar minuten op de fiets is men echter weer in Zwitserland. Uiteraard ontbreekt de Enclaveweg niet!
Het aanzien van het dorp is Zwitsers en 95% van de arbeidzame bevolking werkt in Zwitserland. Alleen de nummerplaat, bushalte, banken en brievenbussen zijn Duits. Het kengetal van de telefoon (052 voor Zwitserland en 07734 voor Duitsland) en de postcode (CH-8238) en de Duitse (D-78266) worden echter gedeeld, evenals vroeger de Zwitserse en Duitse telefooncellen.
Julian Fleischer/ Wikipedia
Geschiedenis
De aanwezigheid van Habsburg was in dit geval ook van belang. Tot de Napoleontische tijd was Habsburg in Zuid-Duitsland vertegenwoordigd als grootgrondbezitter, als Duitse koningen en als keizers van het Heilige Roomse Rijk. Büsingen was eigendom van de Habsburgers. Schaffhausen deed in de 18e eeuw verschillende vergeefse pogingen om het dorp te verwerven. Wel verwierf het kanton het dorp Dorflingen. Hierdoor was Büsingen afgesneden van Habsburgs gebied.
Dörflingen. 1770 verwerft Zürich het dorp van Habsburg. 1798 wordt het dorp in de Helvetische Republiek (1798-1803) echter aan Kanton Schaffhausen toebedeeld. Sindsdien is Büsingen een Duitse Duitse enklave in Zwitserland.
Het Koninkrijk Württemberg verwierf het dorp in 1805 (Verdrag van Pressburg/Bratislava), en in 1810 verwierf het Groothertogdom Baden het dorp. Na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) viel het dorp onder de Weimarrepubliek, hoewel 96% van de inwoners van Büsingen in 1918 voor annexatie bij Zwitserland stemden. Zwitserland weigerde echter de toetreding (net als de wens van de inwoners van Vorarlberg in 1919).
De bergkerk St. Michael, 11e eeuw
Sinds de Tweede Wereldoorlog (1939-1945) maakt het dorp deel uit van de deelstaat Baden-Württemberg. Sinds 1964 regelt een staatsverdrag de meest praktische juridische, sociale en fiscale kwesties voor de ongeveer 1.500 inwoners en een douane-unie met Zwitserland, hoewel de juridische situatie soms ingewikkeld blijft, omdat het Duitse en het Zwitserse recht gedeeltelijk van toepassing zijn.
De Alte Mühle
De invoering van de euro maakt de situatie nog ingewikkelder. Ongeveer 95 % van de beroepsbevolking werkt in Zwitserland en ontvangt zijn salaris in Zwitserse franken. De belastingen worden echter in Duitsland betaald na omzetting in DM en, vanaf 2002, in euro. Aangezien de DM sinds 2002 ongeveer 55% en de euro ongeveer 20% in waarde is gedaald ten opzichte van de Zwitserse munt, is de belastinglast veel hoger, terwijl het prijsniveau Zwitsers is.
Campione en de San Salvatore
Campione
Campione d’Italia, een gemeente van de provincie Como, aan het Meer van Lugano, heeft een soortgelijk probleem. Sinds 1 januari 2020 heeft deze gemeente geen douane-unie meer met Zwitserland, en de stijging van de Zwitserse frank was een van de oorzaken van het probleem van het casino, de belangrijkste werkgever. Vanaf 2002 waren de inkomsten in euro’s, de salarissen in Zwitserse franken.
Geschiedenis
Het dorp Campione was van 789 (!) tot 1797 eigendom van het benedictijnenklooster van Sant’Ambrogio in Milaan. Napoleon annexeerde deelde de gemeente in 1797 in bij de Cisalpijnse Republiek (1797-1805). In 1861 werd de gemeente onderdeel van het Koninkrijk Italië. Als Italiaanse gemeente in het neutrale Zwitserland nam Campione in 1944 de (wijze) beslissing om de Repubblica Sociale Italiana van Mussolini (de beruchte Repubblica de Salò) niet te erkennen.
Conclusie
Tegenwoordig zijn de twee enclaves eerder een curiositeit dan een bron van potentiële conflicten. De praktische dagelijkse gang van zaken is geregeld. hoewel aan één privilege van de inwoners van Campione een einde komt: de provincie Como vergoedt niet langer de dure Zwitserse ziektekostenverzekering. Inwoners moeten die zelf betalen of een Italiaanse verzekering afsluiten, net zoals auto’s sinds 2020 in Como moeten worden geregistreerd.
Voetbal daarentegen verenigt: De lokale voetbalclubs FC Büsingen en Campionese zijn de enige Duitse respectievelijk Italiaanse clubs in de Zwitserse voetbalcompetitie.
(Bron: Historisches Lexicon der Schweiz: M. Dubini, Campione d’Italia und F. Götz, Büsingen)
De kerk Santa Maria dei Ghirli (674) en haar fresco’s uit de 13e-18e eeuw.
De Kapel Oratorio de San Pietro (1148)
Campione