Zwitserduits en de vier Zwitserse talen
3 augustus 2022
Een van de fascinerende aspecten van Zwitserland is dat een geschiedenis van vijftienhonderd jaar zoveel hedendaagse (taal)grenzen, identiteiten en culturen heeft vastgelegd.
Het Duits
De Alemannen introduceerden de Duitse taal in grote delen van Oost-, Noord- en Midden-Zwitserland na het vertrek van de Romeinse legioenen rond 410 na Christus. De zes eeuwen na de val van het West-Romeinse Rijk in 476 bepalen nog steeds de Frans-Duitse taalgrens.
De Franse taal
De Franstalige Bourgondische koninkrijken in West-Zwitserland (443-534 en 888-1032) waren bepalend voor de Franse taal. Het Frans bleef de gemeenschappelijke taal in dit gebied na de bezetting van Vaud door de Duitstalige kantons (Bern en Freiburg) na 1536. Sommige steden werden en zijn echter nog steeds tweetalig.
De Franse taal werd door de Duitstalige bezetters zeer gewaardeerd en de taal werd nooit verboden. Tweetalig Freiburg, gesticht in de twaalfde eeuw door een Duitstalige vorst, werd zelfs steeds meer Fribourg. De elite van Bern sprak en communiceerde ook in het Frans. Deze taal en het Franse koninkrijk waren immers cultureel, diplomatiek en economisch gezien essentieel voor deze kantons.
De tweetalige status van Wallis gaat terug tot de uitbreiding van de Duitstalige steden en de eeuwenoude immigratie van Walser en andere Duitstaligen vanaf 1200. Ook de uitkomst van de strijd tussen het Franstalige huis van Savoye en de (Duitstalige) bisschoppen van het bisdom Sitten (Sion) na 1400 was bepalend voor de huidige taalgrens in dit kanton.
Het Italiaans
De Italiaanse taal in Tessin en delen van Graubünden is afkomstig uit het Latijn. Het Italiaans bleef de taal van deze regio na de verovering door de Zwitserse kantons in de vijftiende eeuw.
De formele assimilatie van Italiaans, Frans en Duits volgde onder Franse druk ten tijde van de Helvetische Republiek (1798-1803) en de (Franse) Bemiddelingswet van 1803. Deze assimilatie werd bevestigd in de grondwet van 1848.
In 1938 volgde de grondwettelijke erkenning van het Reto-Romaans of Romaans als een duidelijk politiek signaal van Zwitserland en het Zwitserse volk (91% stemde voor in het verplichte referendum van 1938) aan de Italiaanse ( Irredentisimo) en Duitse ideologie (Heim ins Reich). De grondwetsherziening van 2007 bevestigde de status van de vier talen van het land.
Met de opmars van de Duitstalige Alemannen en Walser (400-1400) in Zuid- en Oost-Zwitserland werd het Reto-Romaans echter steeds meer verdrongen en uiteindelijk alleen nog gesproken in Graubünden. Veel Duitstaligen immigreerden na 1815 naar dit (nieuwe) kanton vanwege spoorweg- en andere infrastructuurwerken, toerisme, industrialisatie en handel. Tegenwoordig is het Romaans de moedertaal van ongeveer 50.000 inwoners van het kanton.
Grondwet
De federale wet inzake de nationale talen en het begrip tussen de taalgemeenschappen (taalwet van 5 oktober 2007) regelt het gebruik van de vier officiële talen door en in de betrekkingen met de federale autoriteiten.
De federale overheid bevordert het begrip en de uitwisseling tussen de taalgemeenschappen, ondersteunt de meertalige kantons bij de vervulling van hun bijzondere taken en steunt de kantons Graubünden en Tessin ten gunste van het Romaans en het Italiaans.
Met deze wet beoogt de Confederatie de viertaligheid als kenmerk van Zwitserland te versterken, de interne samenhang van het land te consolideren, de individuele en institutionele meertaligheid te bevorderen en het Romaans en het Italiaans als nationale talen te behouden en te bevorderen.
Bij de vervulling van haar taken neemt de Confederatie met name de volgende beginselen in acht. Zij draagt zorg voor de gelijke behandeling van de vier landstalen, waarborgt en verwezenlijkt de vrijheid van taal, houdt rekening met de traditionele taalkundige samenstelling van de kantons, bevordert het begrip tussen de taalgemeenschappen en werkt samen met de kantons bij de vervulling van hun taken op het gebied van het taal- en communicatiebeleid.
Zwitserduits
Wat de Grondwet echter niet voorzag, is de sterke toename van het gebruik van lokale Duitse dialecten in het publieke domein, Schwyzertütsch of Schwyzerdütsch. Er zijn aanzienlijke verschillen tussen de Duitstalige dialecten in de verschillende regio’s, bijvoorbeeld tussen de regio’s Appenzell, Oberwallis, Bazel, Zürich of Bern.
Deze dialecten zijn soms moeilijk te begrijpen voor Franstalige- of Italiaanstalige Zwitsers, bij sommige dialecten zelfs voor Duitstaligen. Alle Romaans-sprekenden beheersen het Duits, wat niet wil zeggen dat ze alle Duitstalige dialecten beheersen.
Zwitserduits wordt niet gebruikt in documenten van de overheid, bedrijfsleven of het onderwijs, maar is wel de spreek- en soms zelfs schrijftaal voor regionale en informele uitwisselingen.
Hochdeutsch (Hoogduits) is de geldende grammatica voor communicatie, zij het met enkele variaties. Het gebruik van de ß (eszett genoemd) is vervangen door de dubbele ‘ss’ en ook de naamvallen in de tweede en derde persoon verschillen soms.
De kennis van elkaars vier talen is de laatste decennia echter drastisch afgenomen. Engels wordt steeds meer de voertaal tussen (jonge) Zwitsers uit de verschillende taalregio’s.
De taal is het (sociale) smeermiddel van iedere samenleving. De afname van de kennis van de taal of talen is dan ook een bron van zorg. Het heeft in ieder geval de (financiële) aandacht van de federale overheid.
Misschien is het oeroude Romaans in plaats van Esperanto, een kunstmatige taal, een geschikte oplossing als tweede taal voor alle Zwitsers ?