De Gemeentes
7 februari 2023
Definitie
Ieder kanton is opgedeeld in gemeentes. Het gebied van een kanton is de som van deze gemeentes, zoals het gebied van Zwitserland de som is van de zesentwintig kantons.
Daarnaast kent ieder kanton ook districten (Bezirke). In tegenstelling tot de gemeentes zijn de districten niet afgeleid uit de federale Grondwet, maar uitsluitend in de grondwet van de kantons.
De gemeentes vinden een bescheiden plaats in de Grondwet. Art. 50 erkent alleen het bestaan van de gemeentes in relatie met de Confederatie en de kantons. De kantons hebben volledige autonomie bij het inrichten van de gemeentes, Art. 50 (1).
De Confederatie houdt bij wetgeving en uitvoering van besluiten rekening met de autonomie van de gemeentes, Art. 50 (2). De steden en berggebieden nemen daarbij een bijzondere plaats in, Art. 50 (3).
Inrichting en taken
De inrichting van gemeentes verschilt per kanton. Zwitserland telt nog ongeveer 2200 gemeentes. De grootste gemeente heeft ongeveer 400 000 inwoners (Zürich), de kleinste gemeente is Corripo (kanton Tessin) met ongeveer 20 bewoners. Scuol (kanton Graubünden)is de grootste gemeente, Rivaz (Vaud) de kleinste.
De gemeentes vervullen de taken die de kantons en de federale overheid niet uitoefenen, het beginsel van subsidiariteit (de drie lagen van het Zwitserse staatsrecht (Art. 3 en Art 50 federale Grondwet).
De kantons definiëren in hun grondwet de rechtspersoonlijkheid, bestuur, ambtelijke organisatie, taken, democratische vertegenwoordiging en het kiessysteem. De gemeentes hebben de autonomie die ieder kanton hun geeft.
De kantons zijn op basis van de federale Grondwet (Artikel 191c) verplicht rechterlijke instanties te hebben die over publiekrechtelijke geschillen tussen gemeentes en kantons oordelen met de federale Hoge Raad (Bundesgericht) in Lausanne als hoogste beroepsinstantie.
In bepaalde gevallen kunnen gemeentes direct bij de hoogste rechter in Lausanne een zaak voorleggen. Kantonale rechtbanken in twee instanties beoordelen geschillen tussen burgers en gemeenten.
Soorten gemeenten
Er bestaan verschillende soorten gemeenten.
De inwoner- of politieke gemeente (Einwohnergemeinde of politische Gemeinde) omvat alle personen die in de gemeente wonen. Het territoriale element bepaalt het lidmaatschap van de gemeente. Deze gemeente speelt de belangrijkste rol in het staatsrecht. Alle kiezers oefenen hun politieke rechten in federale, kantonale en gemeentelijke aangelegenheden uit in de gemeente waar zij wonen (federale grondwet 39-2/4). Het burgerschap van de gemeente is de basis en de voorwaarde voor het verkrijgen van het burgerschap van het kanton en dus van het Zwitserse burgerschap (federale grondwet 37-1).
De helft van de kantons kent ook de burgergemeente (Bürgergemeinde). Het omvat alle personen die het burgerschap van de gemeente bezitten. Het is een gemeenschap van personen.
Alle kantons kennen de kerkgemeente (Kirchgemeinde) voor iedereen die lid is van een bepaalde kerk.
In sommige kantons zijn er bovendien speciale gemeenten (Spezialgemeinden) die met de uitvoering van bepaalde taken zijn belast.
De Volksvertegenwoordiging
De belangrijkste pijlers van de gemeentelijke indeling en (directe) democratie zijn het door de burgers gekozen parlement (kleinste aantal gemeentes) of de Gemeindeversammlung van burgers (meeste gemeentes) als wetgevende macht.
De staatsrechtelijke organisatie is per kanton zo verschillend, dat alleen de hoofdzaken aan de orde komen.
Uitgangspunt van iedere kantonale grondwet is het subsidiariteitsbeginsel en dat de burgers altijd het laatste woord hebben (directe democratie). Behalve de directe democratie (diverse soorten referenda) hebben de burgers het recht van initiatief.
De grote meerderheid van gemeentes heeft geen parlement, maar een bijeenkomst van de stemgerechtigde burgers. De naam verschilt per kanton: Gemeindeversammlung, Bürgerversammlung, offene Dorfgemeinde, Assemblea communale in seduta pubblica, Conseil général, Urversammlung, Assemblée communale.
Dit is het wetgevende en hoogste orgaan van de gemeente. De burgers komen meerdere keren per jaar of op verzoek van burgers of het gemeentebestuur bijeen.
Op deze bijeenkomsten is een agenda waarover wordt gestemd en beslist met meerderheid van stemmen door hand opsteken of op verzoek door geheime stemmingen in het kieshokje, per post of (experimenteel in enkele kantons) elektronisch.
Het stemmen bij handopsteken stamt uit de middeleeuwse traditie van de directe democratie van de Landsgemeinde. In de kantons Glarus en Appenzeller Innerrhoden is deze stemmethode nog standaard.
Voor de wat grotere gemeenten is het niet mogelijk alle burgers op deze wijze bijeen te laten komen, maar is er sprake van een representatief systeem. Iedereen heeft het recht te komen en te stemmen, maar in de praktijk is dat maar een klein aantal van actieve burgers, zoals in iedere vereniging, stichting of politieke organisatie.
Voor de belangrijkste besluiten, belangrijke projecten en wetgeving, bepaalt de gemeentewet meestal bovendien dat deze in geheime stemmingen plaatsvinden. Immers, het referendum ligt altijd op de loer bij te veel ontevreden burgers.
Parlement
De grotere steden en gemeentes hebben bijna allemaal een direct gekozen parlement of gemeenteraad (Gemeindeparlament, Grosser Gemeinderat, Conseil général, Einwohnerrat, Consiglio comunale, Conseil communal, Generalrat, Conseil municipal).
De kantons bepalen in hun Grondwet de grens per inwoneraantal. Neuchâtel en Genève verplichten het voor alle gemeentes, Vaud vanaf 1 000 inwoners, Tessin vanaf 5 000 inwoners.
De grootste Zwitserse gemeentes zonder parlement zijn Solothurn en Rapperswil-Jona (Kanton St. Gallen). Er is een groot verschil tussen het aantal leden, onder afhankelijk van het aantal inwoners, 125 in Zürich, 100 in Bazel, 80 in Bern en 17 in Davos.
Bestuur
Het stadsbestuur, de uitvoerende macht, wordt in alle kantons direct door de burgers gekozen, hetzelfde principe als in de kantons. De namen verschillen per kanton: Stadtrat, Gemeinderat, administratiever Rat, Bezirksrat, Rat, Gemeindevorstand, Gemeindebehörde, Municipio, Municipalité, Conseil comunal, Conseil adminitratif.
De grootte van het stadsbestuur varieert van enkele tot meer dan dertig leden. Ook in de gemeentes geldt het Milizsysteem.
Vooral in de kleinere gemeenten is het bestuur vaak gedelegeerd aan een persoon (Stadtpräsident, Gemeindepräsident, Gemeindeammam, Syndic, Maire, Sindaco) die deze functie voltijds en betaald uitoefent.
Ook andere gekozen functionarissen, zoals burgemeester in de grotere gemeentes, ontvangen een salaris.
(Quelle und weitere Informationen: A. Auer, Staatsrecht der schweizerischen Kantone, Bern 2016).