Waarom Zwitserland ?
7 september 2022
Why Switzerland ? is de titel van het boek van Jonathan Steinberg (Cambridge, derde druk, 2015). Het boek is een gedetailleerde studie van zeven eeuwen geschiedenis, politiek, religie, cultuur, economie en waarden die het land en zijn kantons hebben gevormd en hebben gemaakt tot wat ze zijn: geen eiland, maar een oase in het midden van Europa, of in Steinbergs woorden:
“Why Switzerland ? has two parts: why is there Switzerland ? and why anybody else should care ? The answer to the first is clear and has been the main effort in this book: a detailed study of the creation of a unique and succesful small state over seven centuries, how and why it has worked. The answer to the second is the other face of the answer to the first: this small country represents the most intensive and continuous experiment in the strenghts and limits of democracy. Switzerland matters to everybody who prefers democracy“.
Vevey, 29 Juli 2019. Foto: TES
Stereotypen en feiten
Stereotypen en feiten over Zwitserland (en zijn inwoners) zijn er genoeg. Als het land al de buitenlandse pers haalt, gaat het steevast over de joodse tegoeden uit de Tweede Wereldoorlog, het bankgeheim, zwart- of crimineel geld, de late invoering van het vrouwenkiesrecht (1971), het minarettenverbod (2009) of het instellen van quota voor emigranten (2014). Recent kan daar nog de toepassing van neutraliteit bij (indirecte) wapenleveranties aan Oekraïne aan worden toegevoegd.
Dit artikel gaat niet in op deze stereotypen en feiten als zodanig, maar wil ze plaatsen in het perspectief van de eeuwenoude historische, sociale en politieke ontwikkelingen, de directe democratie en de bijna spreekwoordelijke beleefdheid in het dagelijks leven en het respect voor privacy.
Toevluchtsoord
Zwitserland was tot 1848 een emigratieland. Tegelijkertijd is het altijd een toevluchtsoord geweest voor (Franse) protestanten of Hugenoten, humanisten en intellectuelen vanaf de zestiende tot de achttiende eeuw, revolutionairen en anarchisten enerzijds, monarchen en aristocraten anderzijds in de negentiende eeuw, pacifisten, anti-oorlogsactivisten (de artistieke beweging DADA in Zürich bijvoorbeeld) en vluchtelingen vanaf 1914.
De Oostenrijkse kanselier Klemens Von Metternich (1773-1859) noemde het land in de 19e eeuw een toevluchtsoord voor republikeinen en anarchisten. Zwitserland was het zwarte schaap voor de omringende Europese monarchieën.
Er was zelfs sprake van een invasie om een einde te maken aan deze liberale politiek. Zover is het nooit gekomen, omdat het land en zijn kantons (die uiteindelijk over het verblijfsrecht beslisten) soms zwichtten om verdere provocaties te voorkomen.
Ook de late invoering van het vrouwenkiesrecht is gecompliceerder dan het jaartal 1971 doet vermoeden. Vrouwen, onder andere ook buitenlandse, konden al in 1867 aan Zwitserse universiteiten studeren en zij (en sommige mannen) eisten rond die tijd ook al het kiesrecht op.
In 1869 werd Marie Vögtlin (1845-1916) de eerste vrouw in Europa die medicijnen ging studeren. Emilie Kempin-Spyri (1853-1901), de nicht van de schrijfster Johanna Spyri (1827-1901), de schrijfster van Heidi (1881), promoveerde in 1887, waarmee zij de eerste Frau Doktor met een eigen proefschrift in Europa was. Vrouwen waren ook betrokken bij allerlei maatschappelijke organisaties. Tot 1918 verschilden hun kiesrecht en rechtspositie niet van die in de meeste andere Europese landen. Alleen de Noord-Europese landen waren vooruitstrevender.
Marie Vögtlin (1845–1916). Foto: Wikipedia
Toen kwam de Eerste Wereldoorlog en de inzet van vrouwen als vervangers van mannen in de oorlogvoerende naties. In 1918 kon deze sociale situatie niet meer worden teruggedraaid en voerden de regeringen het kiesrecht in, maar zonder referendum.
In het neutrale Zwitserland hadden vrouwen de mannen in veel mindere mate vervangen. Er waren na 1918 wel diverse initiatieven op federaal en referenda op kantonaal niveau, maar deze zijn door de uitsluitend mannelijke kiezers en politici verworpen.
Zou dit resultaat in andere landen (Nederland bijvoorbeeld) anders zijn geweest? Pas na 1945 stemden steeds meer kanton ervoor. Een meerderheid van (kleine en landelijke ) kantons verzette zich echter op nationaal niveau tot 1971 en in een geval zelfs tot 1991 en tussenkomst van de Hoogste rechter (Bundesgericht).
Na de invoering namen de vrouwen hun positie echter snel in. De eerste vrouwelijke “president” of prima inter pares in de nationale regering was er al in 1999. Ook het aantal en de kwaliteit van vrouwelijke politici is hoog. De rechtspositie van (gehuwde) Zwitserse vrouwen verschilde tot de jaren vijftig en zestig niet wezenlijk van die in andere Europese landen.
Jean-Baptiste Isabey (1767-1855), De belangrijkste afgevaardigden op het Congres van Wenen (1814-1815). Foto: Wikipedia
Neutraliteit
En dan de relatie van het neutrale Zwitserland met Duitsland na de val van Frankrijk in juni 1940. Zwitserland was te restrictief in het toelaten van Joodse vluchtelingen voor en na 1940, hoewel er ook ‘ongehoorzame’ ambtenaren, burgers en redders in nood waren en de publieke opinie het beleid afkeurde.
Zwitserland was echter geen uitzondering in dit restrictieve beleid. De “J” in het paspoort van Joodse mensen aan de grens na 1938 was en is echter vanuit moreel oogpunt afkeurenswaardig en een (vrijwillig) teken van lafheid om het buurland te behagen.
Het land en zijn fabrieken leverden (indirect) wapens aan Duitsland en Duitsland zette zijn (geroofde en gestolen) goud en geld op Zwitserse bankrekeningen. Maar wat was het alternatief? Het land was omringd door agressieve dictaturen, die elk moment konden binnenvallen. Er waren concrete plannen (Operatie Tannenbaum, bijvoorbeeld).
Hoewel het land zwaar bewapend was en waarschijnlijk hevig weerstand zou hebben geboden in zijn Alpenfort (Reduit), was het onmogelijk om lang stand te houden. Overleven door compromissen te sluiten en te behagen was het devies. In dit opzicht is Zwitserland geen uitzondering op andere neutrale landen (Zweden bijvoorbeeld) of de industrieën en bureaucratieën in bezette landen.
Het is altijd gemakkelijk om met terugwerkende kracht te oordelen. In ieder geval is er nooit een relevante politieke beweging geweest met sympathie voor de Italiaanse dictator en zijn Irredentismo, noch in Ticino, noch voor de Duitse dictator en zijn Heim ins Reich in Duitstalig Zwitserland.
De Frans-, Italiaans- en Duitstalige Zwitsers waren verenigd in hun afwijzing en afkeer van de Duitse en Italiaanse ambities. Om deze reden stemden ze massaal (92%) in 1938 voor Reto-Romaans als vierde taal van het land.
Bovendien was Zwitserland op 20 april 1939 het enige land dat geen formele delegatie stuurde naar de verjaardagparade van de Führer in Berlijn. Het was een protest tegen de invasie van Tsjecho-Slowakije in maart 1939. Vanuit moreel oogpunt was het land niet neutraal.
Over de neutraliteit wordt hevig gediscussieerd in verband met de inval in de Oekraïne. Het publieke en parlementaire debat is in volle gang. Neutraliteit is geen doel op zich en verschillende omstandigheden vereisen verschillende toepassingen. De neutraliteit van 1815 was en is niet de neutraliteit van 1914-1918, 1939-1945, 1948-1989 en 2022. De politici zullen in 2022 hopelijk niet dezelfde fout maken als in 1939-1945 in de ijdele hoop een andere tiran te behagen.
Linie van ‘Toblerones. Einsiedeln, kanton Schwyz. Foto: TES.
Bankgeheim
De behandeling van de (niet-opgeëiste) Joodse tegoeden na 1945 houdt verband met het (eeuwenoude) bankgeheim. Veel rekeninghouders en hun familie hadden het niet overleefd.
Verre familieleden waren vaak niet op de hoogte en het bankgeheim, de bureaucratie en juridische kwesties verhinderden de toegang tot de rekeningen. Had het anders kunnen gaan? Ja, maar het bankgeheim was onaantastbaar en niet op deze situatie toegesneden. Dit geldt ook voor het zwarte geld van vandaag of tegoeden van dictators en (andere) criminelen.
Pecunia non olet geldt ook voor Zwitserland. Er zijn al veel aanpassingen en hervormingen doorgevoerd of in behandeling. Kan het sneller? Ongetwijfeld, maar ook hier is Zwitserland geen uitzondering.
Dit geldt ook voor de uitkomsten van sommige referenda of volksinitiatieven. Burgers maken zich zorgen over bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen en hebben in Zwitserland de mogelijkheid hun zorg rechtstreeks te uiten.
Is het altijd juist? Nee, maar beslissingen van professionele politici zijn dat ook niet, net zomin als het negeren van problemen of het vermijden van een publiek en politiek debat.
De directe democratie, het federale model, de gedecentraliseerde organisatie van het land, de unieke grondwet van 1848 en de verplichte zeven ministers, het Konkordanzsystem en de Zauberformul bij de vorming van de regering, de bijzondere relatie tussen parlement en regering en de gelijkheid van de eerste en de tweede kamer, de combinatie van het Majorzsystem of de verkiezing bij absolute meerderheid van personen bij de verkiezingen voor de tweede kamer (senaat) en de uitvoerende organen van de kantons en gemeenten, en het Proporzsystem of de evenredige vertegenwoordiging bij de verkiezingen voor de gemeentelijke, kantonale en nationale (eerste kamer) parlementen, de jaarlijks roterende “president” van het land of de primus/a inter pares van de nationale regering vormen de basis van de politieke en sociale stabiliteit.
De burger is de soeverein
De belangrijkste troef van het Zwitserse model is echter de burger. De burger is de absolute soeverein (behalve in een noodtoestand) en is samen met de kantons de grondlegger van de federatie, de hoeder van de grondwet en de hoogste wetgever, tenzij door de burgers en de kantons bevoegdheden aan de federatie zijn overgedragen, in welk geval er altijd nog de mogelijkheid van een bindend referendum bestaat.
De politieke rol van de burger spiegelt zich in een grote maatschappelijke betrokkenheid. Zij komt onder meer tot uitdrukking in het functioneren van de nationale, kantonale en gemeentelijke politieke en democratische instellingen en het Milizsystem, het respect voor natuur, boeren, ambachtslieden en (verkeers)regels, de beleefdheid in het dagelijks leven en de verbazingwekkende en indrukwekkende wetenschappelijke-, industriële- en intellectuele creativiteit en innovatie in alle uithoeken van het hele land.
Conclusie
Steinberg schrijft:
“The Swiss have always found a way to deal with the threats of their way of life in every century. They have done so because the determination to survive and to preserve ‘Swissness’ has not depended on will, but on a way of being, a set of values and habits so deeply ingrained that most Swiss are almost unaware of how powerful these values are.
To live together was in the end more important than to be right. Switzerland can not be the model for other countries, because its history can not be repeated, but it can encourage other societies. For more than seven centuries it has managed to face its problems and in doing so it has expanded, not contracted, the sphere of activity of the sovereign people”.
Dat is Waarom Zwitserland. De ware democratische Europese Unie van zesentwintig (eeuwenoude) soevereine republieken.